Krzysztof Wiączek
Wprowadzenie
W poprzedniej części opracowania omawiane były sposoby zmiany wspólników w spółkach osobowych (spółce jawnej, partnerskiej, komandytowej i komandytowo-akcyjnej). Druga część dotyczyć będzie możliwości dokonywania zmian w spółkach kapitałowych – spółce z ograniczoną odpowiedzialnością oraz spółce akcyjnej. Z racji zdecydowanie większej popularności sp. z o.o. (najczęściej wybierana forma działalności wśród spółek prawa handlowego) to właśnie jej będzie bardziej szczegółowo poświęcona niniejsza analiza.
Spółka z o.o. – uwagi ogólne
Zmiana wspólników w przypadku spółek kapitałowych jest związana z większymi formalnościami, niż w przypadku spółek osobowych. Jeśli chodzi o spółkę z o.o. trzeba pamiętać, że każdy z jej wspólników posiada określoną liczbę udziałów, które mają wpływ na jego rolę decyzyjną w sprawach spółki. Podobnie jednak jak przy spółkach osobowych, również w przypadku spółki z o.o. decydującą rolę odgrywają postanowienia umowy konkretnej spółki – warto zatem wziąć pod uwagę ewentualne możliwości zmiany w składzie wspólników jeszcze na etapie rozpoczęcia działalności w tej formie prawnej. Generalnie rzecz ujmując możemy wyróżnić następujące sposoby zmiany składu wspólników w spółce z o.o.:
1. Sprzedaż istniejących udziałów przez dotychczasowego wspólnika (na rzecz dotychczasowych wspólników lub nowych wspólników),
2. Nabycie istniejących udziałów od zmarłego wspólnika w drodze spadku,
3. Przejęcie udziałów wspólnika wyłączonego ze spółki,
4. Umorzenie udziałów wspólnika wyłączonego ze spółki,
5. Objęcie nowo utworzonych udziałów w spółce.
Sprzedaż istniejących udziałów przez dotychczasowego wspólnika
Przy tego rodzaju czynności, szczegółowe zasady powinny być określone w umowie spółki. Zazwyczaj, w celu dokonania sprzedaży własnych udziałów, wspólnik powinien w formie pisemnej zgłosić ten zamiar zarządowi spółki. Powinien przy tym w swoim piśmie zawrzeć informacje na temat: liczby sprzedawanych udziałów, nazwy nabywcy oraz ceny sprzedaży. Wniosek wspólnika zarząd zasadniczo powinien skierować na zgromadzenie wspólników, podczas którego spółka wyrazi (lub nie) zgodę na daną sprzedaż. Ponadto, w umowie danej spółki są też często zawarte klauzule dotyczące np. prawa pierwokupu na rzecz dotychczasowych wspólników lub też pierwszeństwa nabycia przez nich udziałów w jakiejkolwiek formie. Po wyrażeniu przez spółkę (zwykle wszystkich pozostałych wspólników) zgody na zbycie udziałów, dotychczasowy wspólnik może zawrzeć umowę przeniesienia własności udziałów. Umowa ta może przybrać klasyczną formę sprzedaży udziałów, może też jednak być to umowa darowizny bądź zamiany/przeniesienia (w każdym przypadku należy ją zawrzeć na piśmie z podpisami notarialnie poświadczonymi). Po dokonaniu przeniesienia własności dotychczasowy wspólnik (zbywający) lub nowy podmiot (nabywający) ma obowiązek zawiadomić zarząd spółki o podpisaniu danej umowy. Zaleca się przy tym formę pisemną takiego zawiadomienia wraz z dołączeniem do niego kopii samej umowy. Zawiadomienie uznaje się za doręczone od dnia, gdy przynajmniej jeden członek zarządu spółki (lub prokurent – jeśli został ustanowiony) otrzyma je w sposób umożliwiający mu zapoznanie się z jego treścią. Od tego momentu przejście udziałów na nowego wspólnika staje się skuteczne, zaś on sam może wykonywać swoje prawa (np. poprzez udział w zgromadzeniu wspólników).
Nabycie udziałów w spółce z o.o. w drodze spadku
Trzeba też podkreślić, iż udział w spółce należący do konkretnej osoby podlega dziedziczeniu. W przypadku śmierci dotychczasowego wspólnika (spadkodawcy), udział powinien co do zasady zostać objęty przez jego następców prawnych (spadkobierców). Umowa konkretnej spółki z o.o. może jednak czynić odmienne postanowienia w tym zakresie (w tym zarówno ograniczać możliwość wstąpienia do spółki spadkobierców zmarłego wspólnika do określonych sytuacji, jak i całkowicie ją wyłączać). W przypadku ograniczeń powodujących niemożność objęcia udziałów bądź całkowitego wyłączenia spadkobierców, umowa spółki powinna określać zasady i tryb spłaty takich osób, gdyż nie będą one nowymi wspólnikami. Musi to nastąpić pod rygorem bezskuteczności ograniczenia lub wyłączenia spadkobierców (tj. brak spłaty spowoduje brak możliwości zastosowania ograniczenia lub wyłączenia spadkobierców, nawet jeśli wynika ono z umowy spółki). Zazwyczaj w takich sytuacjach dochodzi do umorzenia udziałów zmarłego wspólnika z jednoczesną wypłatą na rzecz jego spadkobierców odpowiadającej im kwoty pieniężnej (w przypadku kilku spadkobierców kwota ta jest podzielona stosownie do części spadku przypadającej na danego spadkobiercę).
Przejęcie udziałów wspólnika wyłączonego ze spółki
Na wniosek wszystkich pozostałych wspólników sąd ma możliwość wyłączenia ze spółki danego wspólnika. Muszą jednak istnieć w tym względzie „ważne powody” (przesłanka oceniana przez sąd), a co więcej udziały pozostałych wspólników muszą stanowić więcej niż połowę kapitału zakładowego spółki. Umowa spółki może też zawierać postanowienie, zgodnie z którym powództwo w tej sprawie może wytoczyć mniejsza liczba wspólników, jednakże warunek dotyczący ich łącznej liczby udziałów stanowiącej więcej niż połowę kapitału zakładowego spółki musi być spełniony bezwzględnie. Jeśli zaś chodzi o katalog „ważnych powodów” umożliwiających wyłączenie wspólnika to nie ma on charakteru stricte prawnego (sąd ocenia każdą sprawę indywidualnie). Przyjmuje się, że przesłankami uzasadniającymi wystąpienie pozostałych wspólników do sądu są m.in.: działanie danego wspólnika na szkodę spółki, prowadzenie przez niego działalności konkurencyjnej wbrew zakazowi czy też celowe uniemożliwienie działania organów spółki. W przypadku wyłączenia dotychczasowego wspólnika mocą orzeczenia sądowego, jego udziały muszą zostać przejęte przez pozostałych wspólników bądź też przez osoby trzecie, jednakże osoba wyłączona ma prawo do otrzymania wynagrodzenia za te udziały, której cenę ustala sąd w oparciu o rzeczywistą wartość na dzień doręczenia pozwu.
Umorzenie udziałów wspólnika wyłączonego
Możliwość umorzenia udziałów musi wynikać wprost z umowy spółki z o.o. (w przeciwnym wypadku jest ona niemożliwa do realizacji). Może ono nastąpić w trybie dobrowolnym lub przymusowym. W pierwszym przypadku procedura jest zasadniczo inicjowana poprzez wniosek zainteresowanego wspólnika (lub też samej spółki, jeśli wspólnik wyraził zgodę na umorzenie jego udziałów). Z oświadczenia wspólnika musi wynikać liczba udziałów podlegająca umorzeniu, wartość wynagrodzenia przysługująca za te udziały, jak również sposób finansowania umorzenia. Istnieją trzy możliwości w zakresie finansowania umorzenia: poprzez obniżenie kapitału zakładowego przez spółkę, poprzez finansowanie umorzenia z czystego zysku, a także sposób mieszany. Spółka bowiem nabywa udziały w celu ich umorzenia (inaczej umorzenie dobrowolne będzie niemożliwe do realizacji). W pierwszej kolejności należy zatem zwołać zgromadzenie wspólników w celu uchwalenia uchwały o nabyciu udziałów w celu ich umorzenia.
W przypadku umorzenia poprzez obniżenie kapitału zakładowego spółki, zgromadzenie wspólników powinno także podjąć uchwałę o obniżeniu kapitału. Wówczas do umorzenia dojdzie z chwilą wpisu obniżenia kapitału do KRS. Jeśli wspólnicy zdecydują się na umorzenie udziałów z czystego zysku spółki, umorzenie dokonuje się w momencie podpisania umowy zbycia udziałów zawartej pomiędzy spółką a wspólnikiem. Można też sfinansować umorzenie udziałów częściowo poprzez obniżenie kapitału zakładowego spółki (np. do wartości nominalnej udziałów), a częściowo z czystego zysku (w kwocie będącej różnicą pomiędzy wynagrodzeniem do wypłacenia wspólnikowi a wartością nominalną udziałów). Trzeba jednak pamiętać o długotrwałych formalnościach związanych z umorzeniem udziałów poprzez obniżenie kapitału zakładowego – po podjęciu stosownej uchwały przez zgromadzenie wspólników, zarząd spółki musi wezwać wszystkich wierzycieli, aby w terminie 3 miesięcy wnieśli sprzeciw przeciwko obniżeniu kapitału zakładowego (ma to prowadzić do zabezpieczenia lub spłacenia takich wierzycieli). Prostszym sposobem wydaje się więc umorzenie udziałów wyłącznie z czystego zysku (a więc z kwoty, która może być przeznaczona do podziału na rzecz wspólników – zwłaszcza z zysku za ostatni rok obrotowy powiększonego o ewentualne niepodzielone zyski z lat ubiegłych). Nie jest bowiem w takim przypadku konieczne informowanie kontrahentów i zabezpieczanie lub spłacanie ich wierzytelności.
Jeśli chodzi o przymusowy tryb umorzenia udziałów, to nie wymaga on zgody wspólnika, którego udziały mają zostać umorzone. Jednakże bezwzględnym warunkiem możliwości skorzystania z tego trybu jest zawarcie odpowiedniego postanowienia w umowie spółki – w przeciwnym wypadku można zastosować wyłącznie tryb dobrowolny. Jeśli jednak możliwość przymusowego umorzenia udziałów wspólnika wynika z umowy spółki, pozostali wspólnicy mogą tego dokonać poprzez podjęcie uchwały zgromadzenia wspólników w tej sprawie (umowa spółki powinna określać w sposób precyzyjny sposób podjęcia takiej uchwały, jak również przesłanki prowadzące do samego umorzenia udziałów w trybie przymusowym). Przesłanki przymusowego umorzenia udziałów zawarte w umowie spółki to zazwyczaj: zajmowanie się przez wspólnika interesami konkurencyjnymi w stosunku do działalności spółki, uczestniczenie jako wspólnik albo członek organu w spółce konkurencyjnej, naruszenie obowiązku lojalności wobec spółki, szkodzenie interesom spółki czy też naruszenie tajemnicy przedsiębiorstwa. W sytuacji przymusowego umorzenia udziałów, wspólnikowi przysługuje prawo do otrzymania wynagrodzenia (sposób jego wyliczenia może być zawarty w umowie spółki, jednak kwota nie może być niższa od wartości przypadających na przymusowo umarzane udziały aktywów netto (wartości bilansowej), wykazanych w sprawozdaniu finansowym za ostatni rok obrotowy, pomniejszonych o kwotę przeznaczoną do podziału między wspólników).
Objęcie nowo utworzonych udziałów
Ostatnią możliwością zmiany w składzie wspólników spółki z o.o. jest objęcie nowo utworzonych w niej udziałów. Wiąże się to z podwyższeniem kapitału zakładowego spółki. Jeśli dotychczasowym wspólnikom nie przysługuje prawo pierwszeństwa objęcia nowych udziałów, powstaje możliwość wejścia do spółki nowych osób spoza grona wspólników. Na początku jednak zgromadzenie wspólników powinno podjąć uchwałę o podwyższeniu kapitału zakładowego spółki, a następnie przyjąć od wstępującego wspólnika oświadczenie (w formie aktu notarialnego) o przystąpieniu do spółki i objęciu nowych udziałów. Nowy wspólnik ma także obowiązek pokrycia udziałów poprzez wniesienie wkładu pieniężnego lub rzeczowego. Podwyższenie kapitału zakładowego i przystąpienie nowego udziałowca wymaga rejestracji do KRS – od chwili wpisu w rejestrze nowa osoba staje się formalnie wspólnikiem i może wykonywać swoje prawa i obowiązki.
Obowiązki związane z rejestracją zmian składu wspólników
Podstawowymi obowiązkami, które wiążą się ze zmianami udziałowców w spółce z o.o. są:
- dokonanie zmian w księdze udziałów (poprzez wykreślenie dotychczasowego wspólnika i wpisanie nowego),
- przygotowanie zaktualizowanej listy wspólników,
- złożenie do KRS nowej listy wspólników z wymienieniem liczby i wartości nominalnej udziałów każdego z nich (lista powinna być podpisana przez wszystkich wspólników i złożona w terminie 7 dni od dnia dokonania zmiany),
- zgłoszenie w KRS zmian w przypadku, gdy czynności związane z transferem udziałów dotyczą wspólników, których wartość udziałów wynosi co najmniej 10% kapitału zakładowego spółki (pozostali, tj. posiadający mniej niż 10% udziałów, nie są bowiem ujawniani w rejestrze spółki w KRS).
Do zgłoszenia wykorzystuje się formularz KRS Z3 (wniosek o zmianę danych) oraz stanowiący załącznik do niego formularz KRS ZE. Do wniosku powinno się też dołączyć:
- nową listę wspólników podpisaną przez zarząd (obowiązkowo),
- dokumenty potwierdzające dokonane zmiany w składzie wspólników,
- umowę sprzedaży udziałów bądź notarialny wyciąg z umowy, jeśli strony nie chcą ujawniać z niej wszystkich danych, albo uchwałę zgromadzenia wspólników o podwyższeniu kapitał zakładowego spółki i oświadczenie nowego wspólnika (w formie aktu notarialnego) o przystąpieniu do spółki i objęciu nowych udziałów,
- jeżeli nabywca zakupił wszystkie udziały w spółce należy też dodać pisemne oświadczenie zawierające imię i nazwisko albo firmę i siedzibę jedynego wspólnika, jego adres oraz wzmiankę o tym, że podmiot ten został jedynym wspólnikiem,
- dowody wniesienia opłat: 250 zł opłaty sądowej za wpis w KRS oraz 100 zł opłaty za ogłoszenie zmiany w Monitorze Sądowym i Gospodarczym.
Spółka akcyjna
W spółce akcyjnej problematyka zmiany akcjonariuszy jest dużo bardziej złożona. Najczęściej dochodzi do ich zbycie na rzecz innego podmiotu, przez co akcjonariat ulega modyfikacji. Trzeba przy tym zaznaczyć, że możemy mieć do czynienia w dwoma rodzajami akcji – akcjami imiennymi oraz akcjami na okaziciela. Rodzaje akcji którymi dysponują poszczególni akcjonariusze jest określony w statucie spółki akcyjnej, przy czym nic nie stoi na przeszkodzie, aby dana spółka emitowała zarówno akcje imienne, jak i akcje na okaziciela. Zgodnie z zasadą swobody zbywania akcji wyrażoną w Kodeksie spółek handlowych jedynymi ograniczeniami w nabywaniu i zbywaniu akcji mogą być przepisy ustawy, statutu spółki oraz umowa pomiędzy akcjonariuszami, przy czym jeśli chodzi o akcje na okaziciela, ograniczenia mogą nastąpić wyłącznie w formie umownej (spółka akcyjna nie sprawuje bowiem nad nimi tak ścisłej kontroli jak przy akcjach imiennych). W zakresie przepisów prawa powszechnie obowiązującego swoboda rozporządzania akcjami zostanie wyłączona w przypadku dokonania tego przed wpisem spółki do rejestru, przed zarejestrowaniem podwyższenia kapitału zakładowego oraz do dnia zatwierdzenia sprawozdania finansowego za rok obrotowy, w którym nastąpiło pokrycie (pełne) akcji obejmowanych w zamian za wkłady. Z kolei statut spółki akcyjnej może przewidywać wyłączenia z prawa do rozporządzania akcjami w drodze: wprowadzenia wymogu zezwolenia spółki (organu spółki) na zbycie akcji, wprowadzenia prawa pierwszeństwa nabycia akcji, wprowadzeniu różnego rodzaju ograniczeń, np., czasowych albo dla osób posiadających wskazane kwalifikacje. Jeśli zaś chodzi o ograniczenia umowne, mogą one dotyczyć wszelkich innych kategorii spraw, jednak nie mogą trwać dłużej niż 5 lat od dnia jej zawarcia, a ponadto akcjonariusz ma przy tym prawo zawrzeć z osobą trzecią umowę ustanawiającą prawo pierwokupu lub inne prawo pierwszeństwa nabycia akcji bądź ułamkowej części akcji na czas nie dłuższy niż 10 lat od dnia zawarcia umowy. W przypadku naruszenia ograniczenia ustawowego bądź statutowego dokonana czynność rozporządzenia jest całkowicie bezskuteczna wobec spółki, natomiast rozporządzenie akcją sprzeczne z treścią umowy zawartej pomiędzy akcjonariuszami może prowadzić jedynie do odpowiedzialności kontraktowej (np. odszkodowania lub zapłaty kary umownej, jeśli została zastrzeżona).
Czynność zbycia akcji imiennych obejmuje pisemne oświadczenie akcjonariusza (może ono zostać złożone na dokumencie akcji bądź odrębnym dokumencie) oraz przeniesienie posiadania samego dokumentu akcji na inną osobę. W przypadku akcji na okaziciela, przy zgodnej woli obu stron, wystarczającym będzie jedynie wydanie dokumentu akcji (jednak zaleca się, by zawrzeć jednocześnie umowę potwierdzającą przeniesienie pakietu akcji, co będzie niejako legitymizowało istniejący stan faktyczny). Należy jednak podkreślić, że przy publicznym obrocie papierami wartościowymi powyższe reguły nie będą obowiązywały, gdyż wówczas przeniesienie zdematerializowanych akcji na inny podmiot będzie polegało na ujawnieniu stosownych zapisów na rachunkach podmiotów uprawnionych do ich prowadzenia.
Do obowiązków zarządu spółki akcyjnej należy prowadzenie księgi akcji imiennych. Nabywca takich akcji powinien złożyć wniosek o wpis wraz z dokumentami uzasadniającymi dokonanie wpisu, przede wszystkim oświadczenie o przeniesieniu akcji. Następnie zarząd dokonuje powiadomienia o fakcie złożenia wniosku osoby zainteresowane (w praktyce zbywcę akcji), w którym wyznacza się minimum 2-tygodniowy termin do zgłoszenia sprzeciwu. Zgłoszenie takiego sprzeciwu powoduje wstrzymanie wpisu. W przypadku braku sprzeciwu, zarząd spółki uwzględnia wniosek nabywcy i dokonuje wpisu. Od chwili dokonania wpisu nabywca akcji imiennej staje się formalnie akcjonariuszem (inaczej przy akcjach na okaziciela, gdzie chwilą uzyskania statusu akcjonariusza jest przejście dokumentu akcji w fizyczne posiadanie nabywcy). Od tego momentu akcjonariuszowi przysługują prawa wynikające z przepisów Kodeksu spółek handlowych, statutu spółki akcyjnej, a czasem także umowy (głównie prawo głosu oraz prawo uczestnictwa w walnym zgromadzeniu, jeśli wpis do księgi akcyjnej został dokonany przynajmniej tydzień przed odbyciem tego zgromadzenia). W przeciwieństwie do spółki z o.o., informacje o akcjonariuszach nie są ujawniane w KRS, jak również nie trzeba składać wykazu nowych akcjonariuszy bądź zaktualizowanej listy wszystkich nabywców akcji. Jednakże w sytuacji gdy spółka akcyjna jest jednoosobowa, w KRS musi zostać zamieszczona informacja dotycząca danych jedynego akcjonariusza. Analogicznie jednak jak przy spółce z o.o. zgłoszenia należy dokonać na formularzu KRS Z3 wraz z załącznikiem – formularzem KRS ZF (jedyny akcjonariusz) lub formularzem KRS WG (w przypadku emisji nowych akcji).
Podsumowanie
Problematyka zmiany wspólników jest niezwykle szeroka a przedstawiona analiza zawiera jedynie jej główne elementy. Trzeba pamiętać, że każda spółka, czy to osobowa, czy kapitałowa, charakteryzuje się pewną unikalną specyfiką, wobec czego rozważania co do możliwości skorzystania z poszczególnych możliwości przeniesienia udziałów wymagają odrębnych przemyśleń. Nie zawsze jest możliwe skorzystanie z najprostszych rozwiązań, gdyż zdarza się, że nie przewidziano ich w umowie/statucie danej spółki. Trzeba wówczas skorzystać z rozwiązania innego lub uprzednio dokonać stosownych zmian w akcie założycielskim przedsiębiorstwa. W każdym przypadku jednak wskazanym jest skorzystanie z profesjonalnego doradztwa, gdyż każda zmiana będzie powodować dla firmy określone skutki organizacyjne, finansowe oraz prawne.
Źródła:
M. Dumkiewicz, Kodeks spółek handlowych. Komentarz, Wydawnictwo Wolters Kluwer, Warszawa 2020.
A. Kidyba, Kodeks spółek handlowych. Komentarz aktualizowany do art. 301-633, SIP Lex 2021.