Krzysztof Wiączek
Wprowadzenie
W ramach prowadzenia działalności gospodarczej zdarzaja się sytuacje, w których dotychczasowi wspólnicy spółki chcą z niej wystąpić lub też wprowadzić do przedsiębiorstwa nowego wspólnika. Dochodzi też nierzadko do sytuacji, że dany wspólnik pragnie w prosty sposób przenieść swoje udziały na inną osobę, zaś pozostali udziałowcy się temu nie sprzeciwiają. Istnieją w prawie różne sposoby przeprowadzenia takiej procedury, przy czym nieco inaczej będzie wyglądała zmiana wspólników w spółkach osobowych (spółce jawnej, spółce partnerskiej, spółce komandytowej oraz spółce komandytowo-akcyjnej) oraz w spółkach kapitałowych (spółce z ograniczoną odpowiedzialnością oraz spółce akcyjnej). W pierwszej części niniejszego opracowania zostaną w sposób poglądowy wskazane możliwości przeniesienia udziałów w wymienionych spółkach prawa handlowego, będących spółkami osobowymi, wraz ze wskazaniem podstawowych obowiązków związanych z daną operacją. Druga część dotyczyć zaś będzie czynności w zakresie zmiany wspólników charakterystycznych dla spółek kapitałowych.
Do podstawowych możliwości w zakresie zmiany wspólnika w spółce osobowej należą:
- Wystąpienie wspólnika ze spółki w drodze zmiany umowy spółki
- Przystąpienie nowego wspólnika do spółki
- Przeniesienie ogółu praw i obowiązków (OPiO) danego wspólnika na inną osobę
- Wypowiedzenie umowy spółki
Wystąpienie dotychczasowego wspólnika
Jeśli chodzi o wystąpienie ze spółki dotychczasowego wspólnika w drodze zmiany umowy spółki Kodeks spółek handlowych przewiduje w tym zakresie wymóg zgody wszystkich wspólników. Udział przysługujący danemu wspólnikowi może zostać przekazany nowemu wspólnikowi, albo też przejęty przez dotychczasowych wspólników w ustalonych proporcjach. W każdej sytuacji wspólnik przejmujący udział ma obowiązek dokonania spłaty wspólnika występującego (której wysokość powinna wynikać z umowy spółki bądź indywidualnie uzgodnionej pomiędzy wspólnikami wyceny). Istotnym jest fakt, iż występujący wspólnik ma prawo do otrzymania zwrotu wniesionego wkładu (uwzględniając w tym pojęciu także niepobrane zyski z lat poprzednich, poniesione straty, czy też wartości firmy). Warto też pamiętać, że każda zmiana umowy spółki musi być dokonana w takiej formie w jakiej umowa została zawarta (przy sp. j. i sp. p. – minimum forma pisemna (chyba, że w konkretnym przypadku umowę zawarto w formie aktu notarialnego – wówczas zmiana umowy również musi zostać przeprowadzone w tej formie, przy sp. k. i s. k.-a. – akt notarialny).
Przystąpienie nowego wspólnika
Przystąpienie nowego wspólnika do spółki jest możliwe za zgodą wszystkich dotychczasowych wspólników (umowa może jednak zawierać w tym zakresie inne postanowienie – np. wymóg uzyskania jedynie bezwzględnej większości głosów wspólników w tym zakresie). Oczywiście dołączenie nowego wspólnika wiąże się również ze zmianą treści umowy spółki (w takiej formie w jakiej została zawarta). Powiększony skład spółki będzie bowiem powodował zmianę wielkości wkładów czy wysokość kapitału, a dodatkowo mogą ulec zmianie takie kwestie jak reprezentacja spółki, prowadzenie jej spraw (dotychczasowi wspólnicy mogą bowiem wyłączyć nowego wspólnika od prowadzenia spraw spółki), czy też klauzule odnoszące się do podziału zysków i strat. Nic też nie stoi na przeszkodzie aby też w ramach jednego aktu (np. aktu notarialnego) dokonać dwóch czynności: wystąpienia dotychczasowego wspólnika oraz przystąpienia w jego miejsce nowego (bądź kilku nowych osób przejmujących określoną część udziałów wspólnika występującego).
Jeśli zaś chodzi o specyfikę poszczególnych spółek osobowych to trzeba zwrócić uwagę na pewne istotne zagadnienia szczególne. W przypadku przystąpienia nowego wspólnika do spółki partnerskiej (nowego partnera) musi on posiadać wymagane przez ustawę uprawnienia do wykonywania wolnego zawodu będącego przedmiotem działalności danej spółki. Jeśli chodzi o spółkę komandytową, przepisy nie ograniczają wspólników w zakresie przyjmowania nowych członków – nowym wspólnikiem może być więc zarówno komandytariusz, jak i komplementariusz. Ograniczenia występują przy występowaniu dotychczasowych wspólników, gdyż spółka komandytowa musi mieć przynajmniej 1 komandytariusza oraz przynajmniej 1 komplementariusza. Jeśli więc dotychczasowy komplementariusz pragnie wystąpić ze spółki, zaś w jego miejsce nie wstąpi zewnętrzny podmiot przejmujący jego rolę, zmiana umowy spółki może zostać dokonana wyłącznie, jeśli nowym komplementariuszem zgodzi się stać jeden z dotychczasowych komandytariuszy. Co istotne, nowy komplementariusz będzie odpowiadał za zobowiązania spółki powstałe także przed dniem jego przystąpienia do spółki (podmiot przystępujący będący osobą trzecią) lub w czasie gdy był on jeszcze komandytariuszem. Umowa spółki komandytowej musi oczywiście zawierać stosowną klauzulę pozwalającą na przystąpienie nowych wspólników (w innym przypadku należy w pierwszej kolejności dokonać przed notariuszem jej zmiany przez dotychczasowych wspólników). Natomiast w zakresie spółki komandytowo-akcyjnej pamiętać należy, że oprócz zgody wszystkich dotychczasowych komplementariuszy, przyjęcie do spółki nowego komplementariusza będącego osobą trzecią, wymaga także złożenia przez takiego komplementariusza oświadczenia (w formie aktu notarialnego) o przystąpieniu do spółki i wyrażeniu zgody na brzmienie statutu (obowiązek ten nie jest wymagany, jeśli nowym komplementariuszem zostaje dotychczasowy akcjonariusz), a ponadto – oznaczenia wartości jego wkładu. W dalszej kolejności walne zgromadzenie ma obowiązek podjąć uchwałę o zmianie statutu, którą wraz ze zmianą w składzie komplementariuszy trzeba zgłosić do KRS. Oczywiście jakakolwiek zmiana nie będzie możliwa, jeśli nie będzie jej przewidywał statut spółki komandytowo-akcyjnej (wówczas w pierwszej kolejności należy dokonać zmiany statutu).
Przeniesienie ogółu praw i obowiązków na inną osobę
Kolejną możliwością dokonania zmiany w składzie wspólników jest przeniesienie ogółu praw i obowiązków (OPiO) dotychczasowego wspólnika na inną osobę (innego wspólnika bądź osobę trzecią). Można tego dokonać wyłącznie, gdy taka możliwość wynika z treści umowy spółki (w przeciwnym przypadku czynność będzie nieważna), dlatego warto wcześniej przeanalizować jej treść i dokonać uprzednio zmiany treści umowy. Co więcej, przepisy prawa wymagają w tym zakresie pisemnej (dla celów dowodowych) zgody wszystkich dotychczasowych wspólników (chyba że umowa spółki zawiera postanowienia odmienne, np. wymóg uzyskania bezwzględnej większości głosów wspólników). Przeniesienie OPiO może nastąpić w formie:
- sprzedaży OPiO,
- nieodpłatnej darowizny OPiO, oraz
- zamiany OPiO.
Bardzo ważną kwestią jest zakaz rozdzielania OPiO danego wspólnika na kilka osób. Jest to istotne z punktu widzenia problematyki przeniesienia udziałów danego wspólnika na kilku nowych wspólników. Prawo nie pozwala na „rozszczepienie” praw i obowiązków przysługujących danemu wspólnikowi, są one bowiem jedną nierozerwalną całością. Co prawda w orzecznictwie pojawia się linia argumentacyjna pozwalająca na przeniesienie OPiO na kilka osób, jednak w praktyce ich wykonywanie może być bardzo trudne, gdyż osoby uprawnione musiałyby co do zasady za każdym razem dokonywać wszelkich czynności jednocześnie. Dlatego też nie zaleca się dokonywania przeniesienia OPiO na więcej niż jeden podmiot.
Jeśli chodzi o specyfikę przeniesienia OPiO w odniesieniu do poszczególnych spółek osobowych, to trzeba wspomnieć o kilku kwestiach. W spółce partnerskiej, podobnie jak przy wstąpieniu nowego wspólnika, przeniesienie OPiO może być dokonane wyłącznie na osobę uprawnioną do wykonywania wolnego zawodu, będącego przedmiotem działalności spółki. W przypadku spółki komandytowej, nabycie OPiO dotychczasowego komandytariusza przez osobę trzecią nie powoduje automatycznie uzyskania prawa do prowadzenia spraw spółki (wymaga to bowiem odrębnych zmian w umowie spółki). Jeśli zaś chodzi o spółkę komandytowo-akcyjną, przy przeniesieniu OPiO należy stosować odpowiednio przepisy odnoszące się do spółki akcyjnej (a nie do spółek osobowych) – zatem w przypadku akcjonariuszy procedura następuje w drodze zbycia lub inny sposób przekazania akcji, które znajdują się w posiadaniu ich właściciela.
Wypowiedzenie umowy spółki
Ostatnią możliwością w zakresie zmiany składu spółki osobowej jest wypowiedzenie umowy spółki przez danego wspólnika. Jest to możliwe w terminie 6 miesięcy przed końcem roku obrotowego (zwykle jest nim rok kalendarzowy) – w przypadku gdy umowa spółki została zawarta na czas nieoznaczony. Wspólnik chcący wypowiedzieć umowę spółki winien uczynić to w formie pisemnej, składając wypowiedzenie wspólnikom uprawnionym do reprezentacji spółki bądź wszystkim wspólnikom danej spółki. Po złożeniu wypowiedzenia przez dotychczasowego wspólnika, pozostali wspólnicy mogą zadecydować o dalszym trwaniu spółki. W przeciwnym wypadku, wypowiedzenie umowy spółki prowadzi zasadniczo do jej likwidacji (chyba, że w konkretnym przypadku umowa spółki zawiera inne postanowienia).
Zgłoszenie zmiany składu wspólników do KRS i US
Zmieniając umowę spółki (statutu w przypadku sp. k.-a.) w związku ze zmianą składu wspólników, należy w każdym przypadku powiadomić o tym sąd rejestrowy, składając w terminie 7 dni od dnia podjęcia uchwały o zmianie umowy spółki lub statutu zgłoszenie do KRS. Wpis w KRS na podstawie takiego zgłoszenia ma charakter deklaratoryjny (informujący), zatem zmiana obowiązuje od dnia podjęcia uchwały (w przeciwieństwie do wpisu konstytutywnego, gdzie zmiana wywołuje skutki od dnia pojawienia się zmian w rejestrze). Należy skorzystać w tym zakresie z formularza KRS Z1 (sp. j., sp. p., sp. k.) lub KSR Z2 (sp. k.-a.), do którego należy dołączyć odpowiednie załączniki:
- formularz KRS ZB (sp. j., sp. k.-a.), KRS ZC (sp. k.) lub KRS ZD (sp. p.)
- formularz KRS ZK – w przypadku, gdy zmiana w składzie wspólników wiąże się także ze zmianą reprezentacji spółki,
- aneks do umowy spółki oraz jednolity jej tekst (podpisane przez wszystkich wspólników – włącznie ze wspólnikami przystępującymi do spółki) – gdy zmiana składu wiązała się ze zmianą umowy spółki
- nowa lista wszystkich wspólników (zawierająca imię i nazwisko oraz adres lub adres do doręczeń każdego z nich) – gdy zmiana wiązała się z przystąpieniem nowych wspólników do spółki.
Wszystkie formularze i dokumenty należy złożyć w wersji papierowej (niezależnie od tego czy spółka została zarejestrowana w procedurze standardowej, czy też za pomocą platformy internetowej). Należy też pamiętać o opłacie sądowej za zmianę wpisu w kwocie 250 zł oraz opłacie za ogłoszenie w Monitorze Sądowym i Gospodarczym w kwocie 100 zł. Obie opłaty należy wnieść w postaci przelewu bankowego na rachunek bankowy sądu rejestrowego lub bezpośrednio w kasie sądu. Potwierdzenia uiszczenia opłat należy także dołączyć do zgłoszenia i załączników składanych do KRS.
Oprócz powyższych obowiązków, należy pamiętać o złożeniu do właściwego urzędu skarbowego zmian dotyczących wspólników – należy tego dokonać na formularzu NIP-8 (w części D3 dokumentu), w terminie 21 dni od dokonania wpisu w KRS.
Podsumowanie
Zmiana składu wspólników w spółkach osobowych może być dokonana w formie wystąpienia dotychczasowych udziałowców oraz przystąpienia nowych, przeniesienia ogółu praw i obowiązków danego wspólnika na inną osobę (w drodze sprzedaży, nieodpłatnej darowizny lub zamiany), bądź też poprzez wypowiedzenie umowy spółki. Każdy sposób ma swoje zalety i wady, a w zależności od specyfiki konkretnej spółki osobowej może podlegać dodatkowym obowiązkom lub ograniczeniom. W każdym jednak przypadku zmiana składu wspólników wiąże się z obowiązkiem jej zgłoszenia do KRS, oraz urzędu skarbowego. Cała procedura wydaje się jednak prostsza w stosunku do sposobów dokonywania zmian w spółkach kapitałowych, które zostaną przedstawione w drugiej części niniejszego opracowania.
Źródła:
M. Dumkiewicz, Kodeks spółek handlowych. Komentarz, Wydawnictwo Wolters Kluwer, Warszawa 2020.
A. Kidyba, Kodeks spółek handlowych. Komentarz aktualizowany do art. 1-300, SIP Lex 2021.