Stany nadzwyczajne – przesłanki wprowadzenia, rodzaje ograniczeń i możliwości odszkodowawcze dla przedsiębiorców

Wprowadzenie

Kilka dni temu na obszarze niektórych miejscowości województwa podlaskiego i lubelskiego, graniczących z Białorusią, został wprowadzony stan wyjątkowy (https://www.gov.pl/web/premier/bezpieczenstwo-polski-na-pierwszym-miejscu–stan-wyjatkowy-przy-granicy-z-bialorusia). Wiąże się on z ograniczeniem wielu konstytucyjnych praw i wolności, jednakże w przeciwieństwie do ograniczeń pandemicznych w związku z COVID-19, zasady jego wprowadzenia nie budzą wątpliwości prawnych, gdyż mają umocowanie konstytucyjne, a władza publiczna jest obowiązana do bezwzględnego obowiązku wyrównywania strat majątkowych każdemu, kto ją poniósł w związku z wprowadzonymi ograniczeniami. W niniejszej analizie zostaną pokrótce przedstawione rodzaje stanów nadzwyczajnych, przesłanki ich wprowadzenia, rodzaje możliwych ograniczeń oraz tryb ubiegania się przez przedsiębiorców o odszkodowanie w razie wprowadzenia takiego stanu.

Uwagi ogólne

Możemy wyróżnić trzy stany nadzwyczajne (w kolejności od najmniej dolegliwego do najbardziej ograniczającego prawa i swobody obywatelskie):

1) Stan klęski żywiołowej,

2) Stan wyjątkowy,

3) Stan wojenny.

Zgodnie z art. 228 ust. 1 Konstytucji RP, w sytuacjach szczególnych zagrożeń, jeżeli zwykłe środki konstytucyjne są niewystarczające, może zostać wprowadzony odpowiedni stan nadzwyczajny: stan wojenny, stan wyjątkowy lub stan klęski żywiołowej. Stan nadzwyczajny może być wprowadzony tylko na podstawie ustawy, w drodze rozporządzenia, które podlega dodatkowemu podaniu do publicznej wiadomości (art. 228 ust. 2). Co więcej, działania podjęte w wyniku wprowadzenia stanu nadzwyczajnego muszą odpowiadać stopniowi zagrożenia i powinny zmierzać do jak najszybszego przywrócenia normalnego funkcjonowania państwa (art. 228 ust. 5). W czasie stanu nadzwyczajnego nie mogą być zmienione: Konstytucja, ordynacje wyborcze do Sejmu, Senatu i organów samorządu terytorialnego, ustawa o wyborze Prezydenta Rzeczypospolitej oraz ustawy o stanach nadzwyczajnych (art. 228 ust. 6). Wreszcie, w czasie stanu nadzwyczajnego oraz w ciągu 90 dni po jego zakończeniu nie może być skrócona kadencja Sejmu, przeprowadzone referendum ogólnokrajowe, nie mogą być przeprowadzane wybory do Sejmu, Senatu, organów samorządu terytorialnego oraz wybory Prezydenta Rzeczypospolitej, a kadencje tych organów ulegają odpowiedniemu przedłużeniu. Wybory do organów samorządu terytorialnego są możliwe tylko tam, gdzie nie został wprowadzony stan nadzwyczajny (art. 228 ust. 7).

W razie zewnętrznego zagrożenia państwa, zbrojnej napaści na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej lub gdy z umowy międzynarodowej wynika zobowiązanie do wspólnej obrony przeciwko agresji, Prezydent Rzeczypospolitej na wniosek Rady Ministrów może wprowadzić stan wojenny na części albo na całym terytorium państwa (art. 229).

Z kolei w razie zagrożenia konstytucyjnego ustroju państwa, bezpieczeństwa obywateli lub porządku publicznego, Prezydent Rzeczypospolitej na wniosek Rady Ministrów może wprowadzić, na czas oznaczony, nie dłuższy niż 90 dni, stan wyjątkowy na części albo na całym terytorium państwa (art. 230 ust. 1). Jego przedłużenie może nastąpić tylko raz, za zgodą Sejmu i na czas nie dłuższy niż 60 dni (art. 230 ust. 2).

Natomiast w celu zapobieżenia skutkom katastrof naturalnych lub awarii technicznych noszących znamiona klęski żywiołowej oraz w celu ich usunięcia Rada Ministrów może wprowadzić na czas oznaczony, nie dłuższy niż 30 dni, stan klęski żywiołowej na części albo na całym terytorium państwa, a przedłużenie tego stanu może nastąpić za zgodą Sejmu (art. 232). Przy czym rozporządzenie o wprowadzeniu stanu wojennego lub wyjątkowego Prezydent Rzeczypospolitej przedstawia Sejmowi w ciągu 48 godzin od podpisania rozporządzenia, zaś Sejm niezwłocznie rozpatruje rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej; Sejm może je też uchylić bezwzględną większością głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów (art. 231).

W przypadku wprowadzenia jednego ze stanów nadzwyczajnych, władza publiczna jednak nie może ograniczać życia obywateli w całkowicie dowolny sposób. Zgodnie z art. 233 ust. 1 ustawy zasadniczej, ustawa określająca zakres ograniczeń wolności i praw człowieka i obywatela w czasie stanu wojennego i wyjątkowego nie może ograniczać wolności i praw określonych w art. 30 (godność człowieka), art. 34 i art. 36 (obywatelstwo), art. 38 (ochrona życia), art. 39, art. 40 i art. 41 ust. 4 (humanitarne traktowanie), art. 42 (ponoszenie odpowiedzialności karnej), art. 45 (dostęp do sądu), art. 47 (dobra osobiste), art. 53 (sumienie i religia), art. 63 (petycje) oraz art. 48 i art. 72 (rodzina i dziecko). Niedopuszczalne jest również ograniczenie wolności i praw człowieka i obywatela wyłącznie z powodu rasy, płci, języka, wyznania lub jego braku, pochodzenia społecznego, urodzenia oraz majątku (art. 233 ust. 2). Natomiast ustawa określająca zakres ograniczeń wolności i praw człowieka i obywatela w stanie klęski żywiołowej może ograniczać wolności i prawa określone w art. 22 (wolność działalności gospodarczej), art. 41 ust. 1, 3 i 5 (wolność osobista), art. 50 (nienaruszalność mieszkania), art. 52 ust. 1 (wolność poruszania się i pobytu na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej), art. 59 ust. 3 (prawo do strajku), art. 64 (prawo własności), art. 65 ust. 1 (wolność pracy), art. 66 ust. 1 (prawo do bezpiecznych i higienicznych warunków pracy) oraz art. 66 ust. 2 (prawo do wypoczynku).

Stan klęski żywiołowej

W trakcie trwania pandemii COVID-19 wielu prawników co jakiś czas podnosi, iż wprowadzane ograniczenia nie mają mocy prawnej, gdyż są sprzeczne z konstytucją, zaś najbardziej adekwatnym rozwiązaniem w celu legalizacji obostrzeń względem obywateli, w tym przedsiębiorców, byłoby właśnie wprowadzenie stanu klęski żywiołowej. Szczegółowo ten najmniej dolegliwy rodzaj stanu nadzwyczajnego jest uregulowany w ustawie z dnia 18 kwietnia 2002 roku – o stanie klęski żywiołowej (http://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/download.xsp/WDU20170001897/O/D20171897.pdf). Skupiając się przede wszystkim na tych aspektach ustawy, które ograniczają prawa i wolności obywatelskie, trzeba podkreślić, iż stosownie do treści art. 20 ustawy, ograniczenia wolności i praw człowieka i obywatela w stanie klęski żywiołowej stosuje się do osób fizycznych zamieszkałych lub czasowo przebywających na obszarze, na którym został wprowadzony stan klęski żywiołowej, oraz odpowiednio do osób prawnych i jednostek organizacyjnych nieposiadających osobowości prawnej, mających siedzibę lub prowadzących działalność na obszarze, na którym został wprowadzony stan klęski żywiołowej, z zastrzeżeniem art. 24 i art. 25. Jak z kolei stanowi art. 21 tejże ustawy:

„1. Ograniczenia, o których mowa w art. 20, mogą polegać na:

zawieszeniu działalności określonych przedsiębiorców;
nakazie lub zakazie prowadzenia działalności gospodarczej określonego rodzaju;
nakazaniu pracodawcy oddelegowania pracowników do dyspozycji organu kierującego działaniami prowadzonymi w celu zapobieżenia skutkom klęski żywiołowej lub ich usunięcia;
całkowitej lub częściowej reglamentacji zaopatrzenia w określonego rodzaju artykuły; a) zakazie okresowego podwyższania cen na towary lub usługi określonego rodzaju; b)nakazie stosowania cen ustalonych na towary lub usługi mające podstawowe znaczenie dla kosztów utrzymania konsumentów;
obowiązku poddania się badaniom lekarskim, leczeniu, szczepieniom ochronnym oraz stosowaniu innych środków profilaktycznych i zabiegów, niezbędnych do zwalczania chorób zakaźnych oraz skutków skażeń chemicznych i promieniotwórczych;
obowiązku poddania się kwarantannie;
obowiązku stosowania środków ochrony roślin lub innych środków zapobiegawczych niezbędnych do zwalczania organizmów szkodliwych dla ludzi, zwierząt lub roślin;
obowiązku stosowania określonych środków zapewniających ochronę środowiska;
obowiązku stosowania środków lub zabiegów niezbędnych do zwalczania chorób zakaźnych zwierząt;
obowiązku opróżnienia lub zabezpieczenia lokali mieszkalnych bądź innych pomieszczeń;
dokonaniu przymusowych rozbiórek i wyburzeń budynków lub innych obiektów budowlanych albo ich części;
nakazie ewakuacji w ustalonym czasie z określonych miejsc, obszarów i obiektów;
nakazie lub zakazie przebywania w określonych miejscach i obiektach oraz na określonych obszarach;
zakazie organizowania lub przeprowadzania imprez masowych;
nakazie lub zakazie określonego sposobu przemieszczania się;
wykorzystaniu, bez zgody właściciela lub innej osoby uprawnionej, nieruchomości i rzeczy ruchomych;
zakazie prowadzenia strajku w odniesieniu do określonych kategorii pracowników lub w określonych dziedzinach;
ograniczeniu lub odstąpieniu od określonych zasad bezpieczeństwa i higieny pracy, jednakże niepowodującym bezpośredniego narażenia życia lub zdrowia pracownika;
wykonywaniu świadczeń osobistych i rzeczowych określonych w art. 22.”.

2. Ograniczenia, o których mowa w art. 20, w stosunku do osób zatrudnionych u pracodawcy, wobec którego został wydany nakaz prowadzenia działalności gospodarczej określonego rodzaju, mogą polegać na:

zmianie systemu, wymiaru i rozkładu czasu pracy, w tym wydłużeniu okresu rozliczeniowego do dwunastu miesięcy, na zasadach określonych w Kodeksie pracy;
obowiązku pracy w niedziele, święta i dni wolne od pracy wynikające z rozkładu czasu pracy w pięciodniowym tygodniu pracy, w tym wydłużeniu okresu rozliczeniowego do dwunastu miesięcy, na zasadach określonych w Kodeksie pracy;
powierzeniu pracownikowi wykonywania pracy innego rodzaju niż wynikający z nawiązanego stosunku pracy; w takim przypadku pracownik zachowuje prawo do dotychczasowego wynagrodzenia, obliczonego według zasad obowiązujących przy obliczaniu wynagrodzenia za czas urlopu wypoczynkowego.

3. Ograniczenia, o których mowa w ust. 2, nie mogą być stosowane wobec pracowników młodocianych, osób niepełnosprawnych oraz kobiet w ciąży i karmiących.”.

Kolejnym przepisem, który może wpływać na ograniczenie praw i swobód obywatelskich, jest art. 22 ustawy, przewidujący obowiązek świadczeń osobistych i rzeczowych. Stosownie do jego treści:

„1. Jeżeli siły i środki, którymi dysponuje wójt (burmistrz, prezydent miasta), starosta lub wojewoda albo pełnomocnik, są niewystarczające, można wprowadzić obowiązek świadczeń osobistych i rzeczowych polegających na:

udzielaniu pierwszej pomocy osobom, które uległy nieszczęśliwym wypadkom;
czynnym udziale w działaniu ratowniczym lub wykonywaniu innych zadań wyznaczonych przez kierującego akcją ratowniczą;
wykonywaniu określonych prac;
oddaniu do używania posiadanych nieruchomości lub rzeczy ruchomych;
udostępnieniu pomieszczeń osobom ewakuowanym;
użytkowaniu nieruchomości w określony sposób lub w określonym zakresie;
przyjęciu na przechowanie i pilnowaniu mienia osób poszkodowanych lub ewakuowanych;
zabezpieczeniu zagrożonych zwierząt, a w szczególności dostarczaniu paszy i schronienia;
zabezpieczeniu zagrożonych roślin lub nasion;
pełnieniu wart;
zabezpieczeniu własnych źródeł wody pitnej i środków spożywczych przed ich zanieczyszczeniem, skażeniem lub zakażeniem, a także udostępnianiu ich dla potrzeb osób ewakuowanych lub poszkodowanych, w sposób wskazany przez organ nakładający świadczenie;
zabezpieczeniu zagrożonych dóbr kultury.

2. Od obowiązku świadczeń osobistych zwolnione są:

osoby do 16 roku życia i powyżej 60 roku życia – w zakresie świadczeń wymienionych w ust. 1 pkt 2, 3, 6 i 10;
osoby chore, niepełnosprawne, kobiety w ciąży i kobiety karmiące – w zakresie świadczeń wymienionych w ust. 1 pkt 1-3, 6, 8 i 10,
osoby sprawujące opiekę nad dziećmi do lat 8, nad chorymi lub osobami niepełnosprawnymi – w zakresie świadczeń wymienionych w ust. 1 pkt 1-3, 6 i 10.

3. W szczególnie uzasadnionych przypadkach wójt (burmistrz, prezydent miasta), starosta, wojewoda albo pełnomocnik może odstąpić od nałożenia lub zwolnić od obowiązków, o których mowa w ust. 1, również inne osoby i podmioty, ze względu na interes publiczny albo wyjątkowo ważny interes danej osoby lub podmiotu.”.

Oprócz katalogu ograniczeń z art. 21 i 22 ustawy, przewidziano też możliwość wprowadzenia innych obostrzeń. Wedle art. 24 ustawy, w celu usprawnienia przemieszczania się środków transportowych niezbędnych dla prowadzenia działań ratowniczych mogą być wprowadzone ograniczenia w transporcie drogowym, kolejowym i lotniczym oraz w ruchu jednostek pływających na śródlądowych drogach wodnych, morskich wodach wewnętrznych i morzu terytorialnym. Co więcej, dla zapewnienia łączności na potrzeby działań ratowniczych mogą być wprowadzone ograniczenia w wykonywaniu pocztowych usług o charakterze powszechnym lub usług kurierskich (art. 25).

Ustawa przewiduje też kary aresztu lub grzywny za brak stosowania się do powyższych obostrzeń. Zgodnie z zasadami ogólnymi prawa wykroczeń, kara aresztu może trwać od 5 do 30 dni (art. 19 Kodeksu wykroczeń), natomiast kara grzywny może wynieść od 20 do 5000 złotych (art. 24 § 1 Kodeksu wykroczeń).

Stan wyjątkowy

Kolejny, bardziej restrykcyjny rodzaj stanu nadzwyczajnego, reguluje szczegółowo ustawa z dnia 21 czerwca 2002 roku – o stanie wyjątkowym (https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/download.xsp/WDU20170001928/O/D20171928.pdf). Zgodnie z art. 15 ust. 1 tej ustawy, na obszarze, na którym został wprowadzony stan wyjątkowy, ograniczeniom wolności i praw człowieka i obywatela podlegają wszystkie osoby fizyczne zamieszkałe lub przebywające tam chociażby czasowo, a ponadto ograniczenia te stosuje się odpowiednio wobec osób prawnych i jednostek organizacyjnych nieposiadających osobowości prawnej, mających siedzibę lub prowadzących działalność na obszarze objętym stanem wyjątkowym. Analogicznie do ustawy o stanie klęski żywiołowej, Rodzaje ograniczeń wolności i praw człowieka i obywatela określone w rozporządzeniach, powinny odpowiadać charakterowi oraz intensywności zagrożeń stanowiących przyczyny wprowadzenia stanu wyjątkowego, a także zapewniać skuteczne przywrócenie normalnego funkcjonowania państwa (art. 15 ust. 2). Jak stanowi art. 16 ust. 1 ustawy:

„W czasie stanu wyjątkowego mogą być zawieszone prawa do:

organizowania i przeprowadzania wszelkiego rodzaju zgromadzeń;
organizowania i przeprowadzania imprez masowych oraz prowadzonych w ramach działalności kulturalnej imprez artystycznych i rozrywkowych, niebędących imprezami masowymi;
strajków pracowniczych i innych form protestu w odniesieniu do określonych kategorii pracowników lub w określonych dziedzinach;
strajków i innych niż strajki form akcji protestacyjnych rolników;
akcji protestacyjnych studentów organizowanych przez studenckie samorządy, stowarzyszenia lub organizacje;
zrzeszania się poprzez:
ustanowienie zakazu tworzenia i rejestracji nowych stowarzyszeń, partii politycznych, związków zawodowych, organizacji społeczno-zawodowych rolników, organizacji pracodawców, ruchów obywatelskich oraz innych dobrowolnych zrzeszeń i fundacji,
nakazanie okresowego zaniechania działalności zarejestrowanych stowarzyszeń, partii politycznych, związków zawodowych, organizacji społeczno-zawodowych rolników, organizacji pracodawców, ruchów obywatelskich oraz innych dobrowolnych zrzeszeń i fundacji, których działalność może zwiększyć zagrożenie konstytucyjnego ustroju państwa, bezpieczeństwa obywateli lub porządku publicznego.”.

Stan wyjątkowy przewiduje też możliwość odosobnienia pewnych osób. Wedle art. 17 ust. 1 zd. 1 ustawy, w czasie stanu wyjątkowego może być odosobniona osoba mająca ukończone 18 lat, w stosunku do której zachodzi uzasadnione podejrzenie, że pozostając na wolności będzie prowadziła działalność zagrażającą konstytucyjnemu ustrojowi państwa, bezpieczeństwu obywateli lub porządkowi publicznemu albo gdy odosobnienie jest niezbędne dla zapobieżenia popełnienia czynu karalnego lub uniemożliwienia ucieczki po jego popełnieniu. Odosobnienie następuje na podstawie decyzji wojewody właściwego ze względu na miejsce pobytu stałego lub czasowego osoby odosobnionej i jest wykonywane przez właściwego komendanta wojewódzkiego Policji, w drodze zatrzymania tej osoby i przymusowego doprowadzenia do ośrodka odosobnienia podległego Ministrowi Sprawiedliwości (art. 17 ust. 3).

Oprócz tego, stosownie do treści art. 18 ust. 2 ustawy o stanie wyjątkowym, w czasie stanu wyjątkowego mogą być wprowadzone nakazy lub zakazy:

przebywania lub opuszczania w ustalonym czasie oznaczonych miejsc, obiektów i obszarów;
uzyskania zezwolenia organów administracji publicznej na zmianę miejsca pobytu stałego i czasowego;
zgłoszenia w ustalonym terminie organom ewidencji ludności lub Policji przybycia do określonej miejscowości;
utrwalania za pomocą środków technicznych wyglądu lub innych cech określonych miejsc, obiektów lub obszarów.

Ustawa przewiduje także możliwość przeprowadzenia rozmowy ostrzegawczej z obywatelami. Jak stanowi art. 19 ust. 1 ustawy, w czasie stanu wyjątkowego na wezwanie organów prokuratury, Policji, Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Straży Granicznej, Żandarmerii Wojskowej lub Służby Kontrwywiadu Wojskowego osoba mająca ukończone 17 lat jest obowiązana do udziału, we wskazanym miejscu, w rozmowie ostrzegawczej. Wezwanie to może być przekazane w dowolnej udokumentowanej formie. Przy czym do udziału w rozmowie ostrzegawczej można wezwać tylko taką osobę, co do której zachodzi uzasadnione podejrzenie, że nie będzie przestrzegać porządku prawnego (art. 19 ust. 2). Rozmowa ostrzegawcza polega na udzieleniu pouczenia o prawnych i osobistych skutkach nieprzestrzegania porządku prawnego oraz niestosowania się do ustalonych na czas stanu wyjątkowego ograniczeń wolności i praw człowieka i obywatela (art. 19 ust. 5 zd. 1). Jeżeli osoba wezwana na rozmowę ostrzegawczą nie zgłosi się dobrowolnie na wskazane miejsce, a fakt otrzymania wezwania nie budzi wątpliwości, może być przymusowo doprowadzona przez organ wzywający (art. 19 ust. 3).

Zgodnie z ustawą, w ramach stanu wyjątkowego można też wprowadzić takie mechanizmy jak: cenzura prewencyjna, kontrola korespondencji, czy ograniczenie działalności telekomunikacyjnej. Wedle art. 20 ust. 1 ustawy, w czasie stanu wyjątkowego może być wprowadzona:

cenzura prewencyjna środków społecznego przekazu obejmująca materiały prasowe w rozumieniu ustawy z dnia 26 stycznia 1984 r. – Prawo prasowe (Dz. U. poz. 24, z późn. zm.), z zastrzeżeniem ust. 7;
kontrola zawartości przesyłek, listów, paczek i przekazów przekazywanych w ramach usług pocztowych o charakterze powszechnym lub usług kurierskich;
kontrola treści korespondencji telekomunikacyjnej i rozmów telefonicznych lub sygnałów przesyłanych w sieciach telekomunikacyjnych;
emisja sygnałów uniemożliwiających nadawanie lub odbiór przekazów radiowych, telewizyjnych lub dokonywanych poprzez urządzenia i sieci telekomunikacyjne, których treść może zwiększyć zagrożenie konstytucyjnego ustroju państwa, bezpieczeństwa obywateli lub porządku publicznego.

Wreszcie, przepisy ustawy przewidują także wprowadzenie innych rodzajów ograniczeń praw i wolności obywatelskich, które stosownie do treści art. 22 ustawy mogą być ustanowione w zakresie:

dostępu do towarów konsumpcyjnych, poprzez całkowitą lub częściową reglamentację zaopatrzenia ludności; a) swobody uzgadniania cen przez strony umowy, poprzez zakazanie okresowego podwyższania cen na towary lub usługi określonego rodzaju albo nakazanie stosowania cen ustalonych na towary lub usługi mające podstawowe znaczenie dla kosztów utrzymania konsumentów;
wolności działalności gospodarczej, poprzez nakazanie okresowego zaniechania prowadzenia działalności gospodarczej określonego rodzaju albo ustanowienie obowiązku uzyskania zezwolenia na rozpoczęcie działalności gospodarczej określonego rodzaju;
działalności edukacyjnej, poprzez okresowe zawieszenie zajęć dydaktycznych w szkołach włącznie ze szkołami wyższymi, z wyjątkiem szkół duchownych i seminariów duchownych;
obrotu krajowymi środkami płatniczymi, obrotu dewizowego oraz działalności kantorowej;
transportu drogowego, kolejowego i lotniczego oraz w ruchu jednostek pływających na morskich wodach wewnętrznych i na morzu terytorialnym, a także na śródlądowych drogach wodnych;
funkcjonowania systemów łączności oraz działalności telekomunikacyjnej i pocztowej, poprzez nakazanie wyłączenia urządzeń łączności lub zawieszenia świadczenia usług, na czas określony, a także poprzez nakazanie niezwłocznego złożenia do depozytu właściwego organu administracji rządowej radiowych i telewizyjnych urządzeń nadawczych i nadawczo-odbiorczych lub ustalenie innego sposobu ich zabezpieczenia przed wykorzystaniem w sposób zagrażający konstytucyjnemu ustrojowi państwa, bezpieczeństwu obywateli albo porządkowi publicznemu;
prawa posiadania broni palnej, amunicji i materiałów wybuchowych oraz innych rodzajów broni lub określonych przedmiotów, poprzez nakazanie niezwłocznego złożenia do depozytu właściwego organu administracji rządowej albo zakazanie noszenia;
dostępu do informacji publicznej.

Podobnie jak ustawa o stanie klęski żywiołowej, również ustawa o stanie wyjątkowym przewiduje odpowiedzialność karną sensu largo (wykroczeniową) za naruszenie określonych obowiązków, nakazów czy zakazów zagrożonych karą aresztu lub grzywny (kara aresztu może trwać od 5 do 30 dni, natomiast kara grzywny może wynieść od 20 do 5000 złotych).

Stan wojenny

Wprowadzenie tego najbardziej restrykcyjnego stanu nadzwyczajnego nie wydaje się prawdopodobne, dlatego jego charakterystyka zostanie pominięta.

Zakres i procedura odszkodowawcza

Tryb wyrównywania strat majątkowych, powstałych w następstwie ograniczenia wolności i praw człowieka i obywatela w czasie stanu nadzwyczajnego: stanu wojennego, stanu wyjątkowego lub stanu klęski żywiołowej reguluje ustawa z dnia 22 listopada 2002 roku – o wyrównywaniu strat majątkowych wynikających z ograniczenia w czasie stanu nadzwyczajnego wolności i praw człowieka i obywatela (http://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/download.xsp/WDU20022331955/O/D20021955.pdf). Stosownie do treści art. 2 ust. 1 tego aktu prawnego, każdemu, kto poniósł stratę majątkową w następstwie ograniczenia wolności i praw człowieka i obywatela w czasie stanu nadzwyczajnego, służy roszczenie o odszkodowanie. Obejmuje ono jednakże wyrównanie straty majątkowej, bez korzyści, które poszkodowany mógłby osiągnąć, gdyby strata nie powstała (art. 2 ust. 2). Zgodnie z art. 2 ust. 3 ustawy, do odszkodowania stosuje się przepisy Kodeksu cywilnego, z wyłączeniem art. 415-420² (przepisy te dotyczą odpowiedzialności władzy publicznej za czyny niedozwolone).

Idąc dalej, jak stanowi art. 3 ustawy, odszkodowanie przysługuje od Skarbu Państwa, jednakże nie przysługuje ono, jeżeli strata majątkowa powstała wyłącznie z winy poszkodowanego lub z winy osoby trzeciej.

Aby otrzymać odszkodowanie, należy wystąpić z wnioskiem do właściwego terytorialnie wojewody (art. 4 ust. 1). Zgodnie z art. 4 ust. 2, wniosek taki powinien zawierać:

oznaczenie organu, do którego jest skierowany, oraz sprawy, której dotyczy;
imię, nazwisko oraz adres wnioskodawcy;
wysokość poniesionej straty majątkowej oraz czas, miejsce i okoliczności jej powstania;
rodzaj ograniczenia, z którego wynikła strata majątkowa;
datę i podpis składającego pismo.

Decyzję w sprawie odszkodowania wydaje wojewoda właściwy ze względu na miejsce powstania straty majątkowej (art. 5 ust. 1). Wojewoda ten wydaje decyzję w sprawie odszkodowania niezwłocznie, nie później jednak niż w terminie trzech miesięcy od dnia złożenia wniosku, zaś decyzja ta jest ostateczna (art. 5 ust. 5). Samo odszkodowanie wypłaca się z kolei w terminie trzydziestu dni od dnia doręczenia decyzji poszkodowanemu (art. 5 ust. 6).

Jak stanowi art. 6 ust. 1 ustawy, poszkodowany niezadowolony z decyzji w sprawie odszkodowania, w terminie trzydziestu dni od dnia doręczenia decyzji w tej sprawie, może wnieść powództwo do sądu powszechnego. Wniesienie takiego powództwa nie wstrzymuje jednak wykonania decyzji (tj. wypłaty odszkodowania w ustalonej przez wojewodę wysokości). W ramach postępowania przed wojewodą stosuje się uzupełniająco przepisy Kodeksu postępowania administracyjnego (art. 7).

Roszczenie o odszkodowanie przedawnia się z upływem roku od dnia, w którym poszkodowany dowiedział się o powstaniu straty majątkowej, jednakże w każdym przypadku roszczenie przedawnia się z upływem trzech lat od dnia zniesienia stanu nadzwyczajnego (art. 8). W przypadku śmierci poszkodowanego, roszczenie o odszkodowanie przechodzi na następców prawnych poszkodowanego (art. 9).

Podsumowanie

Wprowadzenie jednego z trzech rodzajów stanów nadzwyczajnych może nieść dla obywateli, w tym przedsiębiorców, poważne ograniczenia w zakresie wielu aspektów życia prywatnego i zawodowego. Najmniej restrykcyjnym w tym zakresie jest stan klęski żywiołowej, zdecydowanie poważniejsze ograniczenia przewiduje stan wyjątkowy, natomiast znacząco życie i funkcjonowanie obywateli jest podporządkowanie rygorom państwowym podczas stanu wojennego. Za niedopełnienie obowiązków wprowadzonych w ramach stanów nadzwyczajnych ustawy szczególne przewidują odpowiedzialność wykroczeniową, a nawet karną. Wprowadzenie konkretnego stanu nadzwyczajnego, ma jednak pełne umocowanie prawne (zwłaszcza w Konstytucji RP) i nie może być kwestionowane (o ile rzeczywiście wystąpiły przesłanki uzasadniające jego wprowadzenie). W odróżnieniu od tzw. lockdownu i ograniczeń wprowadzonych w ramach pandemii COVID-19 (których legalność jest ciągle podnoszona przez wielu prawników), straty materialne przedsiębiorców poniesione w związku z wprowadzeniem jednego ze stanów nadzwyczajnych władza publiczna ma bezwzględny obowiązek zrekompensować, na zasadach określonych w ustawie szczególnej. Z jednej strony zatem przedsiębiorcy w takim wypadku nie mogą kwestionować wprowadzonych obostrzeń, z drugiej zaś mają gwarancję, że szkody, które ponieśli, zostaną im zrekompensowane.