Środki ochrony prawnej przed nadużyciami władzy publicznej w czasie epidemii

Część 2:

Postępowanie administracyjno-karne

Zespół prawny

A.M. Jesiołowscy-Finanse sp. z o.o.

I. Wstęp          

Tarcza antykryzysowa 1.0 (Ustawa z dnia z dnia 31 marca 2020 r. – o zmianie niektórych ustaw w zakresie systemu ochrony zdrowia związanych z zapobieganiem, przeciwdziałaniem i zwalczaniem COVID-19) oprócz rozwiązań o charakterze pomocowym wprowadziła także wiele obostrzeń odczuwalnych w życiu codziennym. Jednym z najistotniejszych jest możliwość nakładania administracyjnych kar pieniężnych za niestosowanie się ustanowionych w stanie zagrożenia epidemicznego lub stanu epidemii nakazów, zakazów lub ograniczeń oraz za niewykonanie decyzji o skierowaniu do pracy przy zwalczaniu epidemii. Wynika ona ze znowelizowanej ustawy z dnia 5 grudnia 2008 r. – o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi (dalej jako: „ustawa”), do której został wprowadzony nowy Rozdział 8a – Kary pieniężne (art. 48a).

Pomimo, że mamy tu do czynienia z postępowaniem administracyjnym, a więc, wydawać by się mogło, mniej represyjnym niż postępowanie wykroczeniowe (będące postępowaniem karnym sensu largo), o którym była mowa w części 1, sankcje w nim stosowane są dużo bardziej dotkliwe, zaś sam tryb prowadzenia postępowania nie jest oparty o gwarancje procesowe przewidziane na gruncie prawa karnego (m.in. brak zasady domniemania niewinności). O ile bowiem w postępowaniu wykroczeniowym maksymalna wysokość grzywny wynosi co do zasady: 500 zł (w postępowaniu mandatowym) i 5 000 zł (w postępowaniu sądowym), to przy karach administracyjnych wydawanych na podstawie art. 48a ustawy 5 000 zł wynosi minimalna wysokość kary, maksymalna zaś może dochodzić nawet do 30 000 zł.

II. Katalog kar

Zgodnie ze wspomnianym powyżej przepisem, administracyjnym karom pieniężnym podlega osoba, która:

  1. nie przestrzega czasowego ograniczenia określonego sposobu przemieszczania się
  2. narusza obowiązek poddania się kwarantannie
  3. narusza nakaz ewakuacji w ustalonym czasie z określonych miejsc, terenów i obiektów
  4. narusza nakaz lub zakaz przebywania w określonych miejscach i obiektach oraz na określonych obszarach
  5. narusza zakaz opuszczania strefy zero przez osoby chore i podejrzane o zachorowanie

– w wysokości od 5 000 zł do 30 000 zł.

Z kolei osoba, która narusza:

  1. czasowe ograniczenie lub zakaz obrotu i używania określonych przedmiotów lub produktów spożywczych lub
  2. czasową reglamentację zaopatrzenia w określonego rodzaju artykuły

– podlega administracyjnej karze pieniężnej w wysokości od 10 000 zł do 30 000 zł.

Taka sama kara grozi osobom (głównie przedsiębiorcom), które naruszają:

  1. czasowe ograniczenie funkcjonowania określonych instytucji lub zakładów pracy,
  2. zakaz organizowania widowisk i innych zgromadzeń ludności,
  3. obowiązek wykonania określonych zabiegów sanitarnych, jeżeli wykonanie ich wiąże się z funkcjonowaniem określonych obiektów produkcyjnych, usługowych, handlowych lub innych obiektów,
  4. czasowe ograniczenie określonych zakresów działalności przedsiębiorców
  5. czasowe ograniczenie korzystania z lokali lub terenów oraz obowiązek ich zabezpieczenia.

Z kolei karze od 5 000 zł do 10 000 zł podlegają osoby które nie przestrzegają:

  1. nakazu udostępnienia nieruchomości, lokali, terenów i dostarczenia środków transportu do działań przeciwepidemicznych przewidzianych planami przeciwepidemicznymi
  2. obowiązku przeprowadzenia szczepień ochronnych, o których mowa w art. 46 ust. 3 ustawy, oraz grupy osób podlegające tym szczepieniom, rodzaj przeprowadzanych szczepień ochronnych
  3. obowiązku poddania się badaniom lekarskim oraz stosowaniu innych środków profilaktycznych i zabiegów przez osoby chore i podejrzane o zachorowanie (przez te inne środki profilaktyczne rozumie się m.in. obowiązek zakrywania ust i nosa, wynikający z § 17 ust. 1 Rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 16 maja 2020 r. – w sprawie ustanowienia określonych ograniczeń, nakazów i zakazów w związku z wystąpieniem stanu epidemii).

Ponadto, karze w wysokości od 5 000 zł do 30 000 zł podlega osoba, która w stanie stanu zagrożenia epidemicznego lub epidemii nie wykonuje decyzji o skierowaniu do pracy przy zwalczaniu epidemii na terenie województwa, w którym osoba skierowana posiada miejsce pobytu lub jest zatrudniona, (taką decyzję może wydać właściwy zasadniczo wojewoda i są nią objęci pracownicy podmiotów leczniczych, osoby wykonujące zawody medyczne oraz osoby, z którymi podpisano umowy na wykonywanie świadczeń zdrowotnych, a także inne osoby, jeżeli ich skierowanie jest uzasadnione aktualnymi potrzebami podmiotów kierujących zwalczaniem epidemii).

III. Wniosek do państwowego powiatowego inspektora sanitarnego o niewszczynanie postępowania administracyjnego

Nałożenie powyższych kar następuje w drodze decyzji administracyjnej wydawanej zasadniczo przez państwowego powiatowego inspektora sanitarnego (zgodnie z art. 48a ust. 3 pkt 1 ustawy). W praktyce procedura wygląda następująco: po zatrzymaniu i wylegitymowaniu przez organ (najczęściej Policję lub Straż Miejską) osoby naruszającej jeden z opisanych w pkt II. obowiązków zachowania się, funkcjonariusz przeprowadza wywiad dotyczący okoliczności popełnionego naruszenia, zapisuje ewentualne wyjaśnienia sprawcy i sporządzoną notatkę służbową ze zdarzenia przesyła do właściwego państwowego powiatowego inspektora sanitarnego (decyduje miejsce naruszenia, nie zaś miejsce zamieszkania/zameldowania sprawcy), który zasadniczo na podstawie notatki wydaje decyzję o nałożeniu kary w przewidzianej wysokości. Zgodnie z art. 48a ust. 4 ustawy, decyzja w sprawie kary pieniężnej podlega natychmiastowemu wykonaniu z dniem jej doręczenia, zaś decyzję tę doręcza się niezwłocznie.

Jak więc można zauważyć, cała procedura może odbyć się przy częściowej bądź całkowitej bierności strony zainteresowanej, bowiem zarówno w momencie sporządzania notatki policyjnej, jak i wydawania decyzji jej aktywność jest niezwykle ograniczona. Dlatego też w przypadku znalezienia się w tego typu sytuacji i przekonaniu, że nie naruszyliśmy przepisów, należy od samego początku zadbać o prawidłowe zabezpieczenie naszych interesów. Aktualne pozostają w tym przypadku wskazówki z części 1., dotyczące rejestrowania przebiegu interwencji prowadzonej przez funkcjonariusza, jak również sporządzania przez niego notatki służbowej (gdyż to na podstawie jej treści sanepid wyda decyzję o nałożeniu na nas kary). Warto już w momencie interwencji poprosić o możliwość wykonania zdjęcia sporządzonej notatki, gdyż zaoszczędzi nam to późniejszego składania wniosku do sanepidu o dostęp do akt sprawy (w przypadku odmowy funkcjonariusza, należy powołać się na art. 73 § 1 zdanie 1 k.p.a., zgodnie z którym strona ma prawo wglądu w akta sprawy, sporządzania z nich notatek, kopii lub odpisów.

Po uzyskaniu notatki i stwierdzeniu (w oparciu o jej treść), iż nie naruszyliśmy żadnej normy prawnej, należy działać możliwie szybko, gdyż każdy dzień zwłoki powoduje, iż bardziej prawdopodobne staje się wydanie przez państwowego powiatowego inspektora sanitarnego decyzji o nałożeniu na nas kary. W tym celu wskazana jest oczywiście wcześniejsza konsultacja prawna i uzyskanie profesjonalnej porady. Jednak nawet bez niej warto uprzedzić działania sanepidu i niezwłocznie skierować wniosek o niewszczynanie postępowania administracyjnego w związku z okolicznościami niniejszej sprawy. W uzasadnieniu należy wyjaśnić, dlaczego nasze zachowanie było prawnie irrelewantne, zaś decyzja funkcjonariusza na skierowaniu sprawy do sanepidu – niesłuszna.

IV. Wniosek o dopuszczenie strony do udziału w postępowaniu administracyjnym oraz złożenie wniosków dowodowych

Jeśli nie udało nam się wykonać zdjęcia notatki policyjnej, warto złożyć wniosek o dostęp do akt sprawy (skierowany już bezpośrednio do państwowego powiatowego inspektora sanitarnego). Po uzyskaniu dostępu do akt i złożeniu wniosku o niewszczynanie postępowania, sprawa może zostać umorzona (jeśli organ uznałby nasze argumenty), bądź też kontynuowana. W przypadku nieuwzględnienia naszego wniosku i wszczęcia postępowania przez sanepid, w żadnym wypadku nie należy biernie oczekiwać na decyzję. Jeśli dysponujemy nagraniem z interwencji Policji, Straży Miejskiej, czy innego organu, który skierował finalnie sprawę do państwowego powiatowego inspektora sanitarnego, wskazanym będzie złożenie wniosku o dopuszczenie nas (jako strony) do udziału w postępowaniu administracyjnym. Stosownie bowiem do treści art. 10 § 1 k.p.a., organy administracji publicznej obowiązane są zapewnić stronom czynny udział w każdym stadium postępowania, a przed wydaniem decyzji umożliwić im wypowiedzenie się co do zebranych dowodów i materiałów oraz zgłoszonych żądań.

Co więcej, jeśli dysponujemy innymi dowodami w sprawie, które przemawiają na naszą korzyść, np. zeznaniami świadków zdarzenia, dokumentami, czy ekspertyzami, powinniśmy w powyższym piśmie zawrzeć wnioski dowodowe. Jak bowiem wskazuje treść art. 78 § 1 k.p.a, żądanie strony dotyczące przeprowadzenia dowodu należy uwzględnić, jeżeli przedmiotem dowodu jest okoliczność mająca znaczenie dla sprawy. Wniesienie takiego żądania może ponadto odroczyć moment wydania decyzji, gdyż stosownie do brzmienia art. 79 § 1 k.p.a., strona powinna być zawiadomiona o miejscu i terminie przeprowadzenia dowodu ze świadków, biegłych lub oględzin przynajmniej na siedem dni przed terminem.

V. Zaskarżenie decyzji do organu II instancji w ramach postępowania administracyjnego 

Jeśli jednak nasze dotychczasowe wysiłki nie odniosły oczekiwanego skutku i doszło do wydania przez organ I instancji decyzji nakładającej na nas administracyjną karę pieniężną, nadal nie powinniśmy się poddawać. W postępowaniu administracyjnym sensu largo obowiązuje bowiem model 2+2 (dwie instancje postępowania administracyjnego sensu stricto oraz 2 instancje postępowania sądowoadministracyjnego). Zatem od wydanej przez państwowego powiatowego inspektora sanitarnego jako organu pierwszej instancji decyzji przysługuje nam odwołanie – należy je złożyć w terminie 14 dni od dnia doręczenia nam decyzji do organu II instancji, którym zasadniczo będzie państwowy wojewódzki inspektor sanitarny (pismo składamy jednak za pośrednictwem organu I stopnia). Będzie tu miał bowiem zastosowanie przepis art. 12 ust. 2 ustawy z dnia 14 marca 1985 r. – o Państwowej Inspekcji Sanitarnej, wedle którego: „W postępowaniu administracyjnym organami wyższego stopnia w rozumieniu Kodeksu postępowania administracyjnego są:

1) w stosunku do państwowego powiatowego i państwowego granicznego inspektora sanitarnego – państwowy wojewódzki inspektor sanitarny;

2) w stosunku do państwowego wojewódzkiego inspektora sanitarnego – Główny Inspektor Sanitarny.”.

Co istotne, nie należy obawiać się, iż po wniesieniu odwołania nasza sytuacja ulegnie pogorszeniu np. z kary w wysokości 5 000 zł wzrośnie do 10 000 zł. Wręcz przeciwnie, w postępowaniu administracyjnym obowiązuje zasada zakazu reformationis in peius, którą wyraża art. 139 k.p.a. Zgodnie z tym przepisem, organ odwoławczy nie może wydać decyzji na niekorzyść strony odwołującej się, chyba że zaskarżona decyzja rażąco narusza prawo lub rażąco narusza interes społeczny. Jeśli więc otrzymaliśmy karę w danej wysokości, to po wniesieniu odwołania nasza sytuacja może tylko ulec poprawie, w najgorszym więc przypadku decyzja  organu I instancji co do zasady zostanie utrzymana.

Ponadto, zgodnie z art. 132 § 1 k.p.a., organ I instancji, do którego adresujemy odwołanie, może uwzględnić je w całości (w trybie autokontroli), bez konieczności przekazywania sprawy do organu odwoławczego.

VI. Natychmiastowa wykonalność decyzji i możliwość jej wstrzymania

Niestety o ile w klasycznym postępowaniu administracyjnym decyzja podlega wykonaniu dopiero w sytuacji gdy stanie się ostateczna (nie wniesiono odwołania, bądź sprawę ostatecznie rozstrzygnął organ II instancji), o tyle w sprawach naruszeń z art. 48a ustawy polski ustawodawca przyjął dosyć niezrozumiałą i bardzo niekorzystną dla stron zasadę natychmiastowej wykonalności decyzji wydanych w I instancji. Zgodnie z takim modelem, nawet w sytuacji wniesienia odwołania ukarany (jeszcze nie prawomocnie) obywatel ma obowiązek uiścić karę, zaś w przypadku niedopełnienia tego obowiązku odpowiednia kwota podlega niezwłocznej egzekucji w trybie przepisów ustawy o postępowaniu egzekucyjnym w administracji (zwykle jest ona egzekwowana z odpowiedniego rachunku bankowego należącego do osoby ukaranej).

Powyższemu mechanizmowi można przeciwdziałać jedynie poprzez złożenie wniosku o wstrzymanie natychmiastowej wykonalności decyzji państwowego powiatowego inspektora sanitarnego. Optymalnie byłoby złożyć taki wniosek niezwłocznie po doręczeniu nam decyzji wydanej w I instancji, gdyż każdy kolejny dzień bierności grozi zajęciem naszych środków. Można też wnieść o to w odwołaniu od decyzji, powołując się przy tym na treść art. 135 k.p.a., zgodnie z którym organ odwoławczy może w uzasadnionych przypadkach wstrzymać natychmiastowe wykonanie decyzji. Nie należy oczywiście zapomnieć o wyczerpującym i przekonywującym uzasadnieniu.

VII. Zaskarżenie ostatecznej decyzji administracyjnej do Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego

W momencie utrzymania niekorzystnej decyzji organu odwoławczego, staje się ona ostateczna (na etapie postępowania administracyjnego sensu stricto), jednak nie jest jeszcze prawomocna. W terminie 30 dni od dnia doręczenia decyzji organu II instancji przysługuje nam bowiem skarga do wojewódzkiego sądu administracyjnego (WSA), która uruchamia dwuinstancyjny etap postępowania sądowoadministracyjnego (od wyroku WSA przysługuje jeszcze skarga kasacyjna do Naczelnego Sądu Administracyjnego). W razie dotychczasowego niepowodzenia przed organami administracyjnymi, należy z całą mocą rekomendować poszkodowanym stronom wejście na drogę postępowania sądowoadministracyjnego. Pojawiające się bowiem w doktrynie opinie o braku podstaw do nakładania kar administracyjnych w powyższym trybie i w tak dużej wysokości dają uzasadnioną nadzieję, iż wyroki sądów administracyjnych w tych sprawach będą w większości korzystne dla obywateli.

VIII. Podsumowanie

Niewątpliwie model postępowania administracyjno-karnego z art. 48a ustawy o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi cechuje się niekorzystnymi dla obywateli (w tym przedsiębiorców) faktorami, do których należy zaliczyć wysokie kary pieniężne (wyższe niż w postępowaniu wykroczeniowym), a jednocześnie brak gwarancji procesowych charakterystycznych dla prawa karnego, rygor natychmiastowej wykonalności decyzji wydanej w I instancji czy brak informowania strony o uprawnieniach wynikających z zasad ogólnych Kodeksu postępowania administracyjnego. Jednakże nawet i wobec tak drastycznych uregulowań w tym zakresie, wątpliwych z punktu widzenia art. 31 ust. 3 Konstytucji RP, obywatele posiadają pewne narzędzia ochrony prawnej, z których w razie potrzeby powinni korzystać.