Wprowadzenie
Kontynuując serię analiz dotyczących poszczególnych rodzajów kontroli przedsiębiorców, przypominamy, iż do tej pory przedstawione zostały zagadnienia dotyczące ogólnych zasad przeprowadzania kontroli w firmach na gruncie ustawy – Prawo przedsiębiorców, a także dwóch rodzajów szczególnych postępowań kontrolnych – kontroli sanitarnej dokonywanej przez sanepid oraz kontroli płatników składek, którą przeprowadza ZUS. W dzisiejszym opracowaniu przybliżona zostanie charakterystyka kontroli sprawowanej przez Państwową Inspekcję Pracy (PIP), która dokonywana jest przede wszystkim na podstawie ustawy z dnia 13 kwietnia 2007 roku – o Państwowej Inspekcji Pracy (Dz. U. z 2019 roku, poz. 1251), przywoływanej w dalszej części jako „ustawa o PIP”. Ma ona istotne znaczenie zarówno z perspektywy pracodawcy, jak i pracownika, gdyż może skutkować stwierdzeniem naruszenia praw osób zatrudnionych, bądź ich brakiem, co może mieć istotne znaczenie w przypadku powstania konfliktu w zakładzie pracy.
Zakres kontroli sprawowanej przez PIP
Zgodnie z art. 21 ustawy o PIP, celem postępowania kontrolnego jest ustalenie stanu faktycznego w zakresie przestrzegania prawa pracy, w szczególności przepisów i zasad bezpieczeństwa i higieny pracy, a także przepisów dotyczących legalności zatrudnienia oraz udokumentowanie dokonanych ustaleń. Same kontrole są przeprowadzane przez inspektorów pracy, działających w ramach właściwości terytorialnej okręgowych inspektoratów pracy (art. 22 ust. 1 ustawy o PIP). Wspólnie z nimi mogą również przeprowadzać inni pracownicy Państwowej Inspekcji Pracy posiadający niezbędną wiedzę w przedmiocie kontroli, jak również przedstawiciele zagranicznych służb i instytucji, do zadań których należy ochrona pracy, na podstawie imiennego upoważnienia wydanego odpowiednio przez Głównego Inspektora Pracy lub okręgowego inspektora pracy (art. 22 ust. 3 ustawy o PIP).
Uprawnienia organu kontrolnego określa art. 23 ustawy o PIP, stanowiący, iż:
1. W toku postępowania kontrolnego inspektor pracy ma prawo:
1) swobodnego wstępu na teren oraz do obiektów i pomieszczeń podmiotu kontrolowanego;
2) przeprowadzania oględzin obiektów, pomieszczeń, stanowisk pracy, maszyn i urządzeń oraz przebiegu procesów technologicznych i pracy;
3) żądania od podmiotu kontrolowanego oraz od wszystkich pracowników lub osób, które są lub były zatrudnione, albo które wykonują lub wykonywały pracę na jego rzecz na innej podstawie niż stosunek pracy, w tym osób wykonujących na własny rachunek działalność gospodarczą, a także osób korzystających z usług agencji zatrudnienia, pisemnych i ustnych informacji w sprawach objętych kontrolą oraz wzywania i przesłuchiwania tych osób w związku z przeprowadzaną kontrolą;
4) żądania okazania dokumentów dotyczących budowy, przebudowy lub modernizacji oraz uruchomienia zakładu pracy, planów i rysunków technicznych, dokumentacji technicznej i technologicznej, wyników ekspertyz, badań i pomiarów dotyczących produkcji bądź innej działalności podmiotu kontrolowanego, jak również dostarczenia mu próbek surowców i materiałów używanych, wytwarzanych lub powstających w toku produkcji, w ilości niezbędnej do przeprowadzenia analiz lub badań, gdy mają one związek z przeprowadzaną kontrolą;
5) żądania przedłożenia akt osobowych i wszelkich dokumentów związanych z wykonywaniem pracy przez pracowników lub osoby świadczące pracę na innej podstawie niż stosunek pracy;
5a) żądania od pracodawcy delegującego pracownika na terytorium RP lub osoby działającej w jego imieniu informacji, dokumentów lub oświadczeń w sprawach delegowania pracowników na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej albo z terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, dotyczących kontroli, o której mowa w ustawie z dnia 10 czerwca 2016 r. o delegowaniu pracowników w ramach świadczenia usług;
6) zapoznania się z decyzjami wydanymi przez inne organy kontroli i nadzoru nad warunkami pracy oraz ich realizacją;
7) utrwalania przebiegu i wyników oględzin, o których mowa w pkt 2, za pomocą aparatury i środków technicznych służących do utrwalania obrazu lub dźwięku;
8) wykonywania niezbędnych dla celów kontroli odpisów lub wyciągów z dokumentów, jak również zestawień i obliczeń sporządzanych na podstawie dokumentów, a w razie potrzeby żądania ich od podmiotu kontrolowanego;
9) sprawdzania tożsamości osób wykonujących pracę lub przebywających na terenie podmiotu kontrolowanego, a także osób korzystających z usług agencji zatrudnienia, ich przesłuchiwania i żądania oświadczeń w sprawie legalności zatrudnienia lub prowadzenia innej działalności zarobkowej;
10) korzystania z pomocy biegłych i specjalistów oraz akredytowanych laboratoriów.
2. Jeżeli zachodzi uzasadniona obawa, że udzielenie inspektorowi pracy informacji w sprawach objętych kontrolą przez pracownika lub osobę, o których mowa w ust. 1 pkt 3, mogłoby narazić tego pracownika lub osobę na jakikolwiek uszczerbek lub zarzut z powodu udzielenia tej informacji, inspektor pracy może wydać postanowienie o zachowaniu w tajemnicy okoliczności umożliwiających ujawnienie tożsamości tego pracownika lub osoby, w tym danych osobowych.
3. W razie wydania postanowienia, określonego w ust. 2, okoliczności, o których mowa w tym przepisie, pozostają wyłącznie do wiadomości inspektora pracy. Protokół przesłuchania pracownika lub osoby wolno udostępniać pracodawcy tylko w sposób uniemożliwiający ujawnienie danych osobowych, o których mowa w ust. 2.
4. Na postanowienie w sprawie zachowania w tajemnicy danych osobowych, o których mowa w ust. 2, pracodawcy przysługuje zażalenie w terminie 3 dni od dnia doręczenia postanowienia. Zażalenie na postanowienie inspektora pracy rozpoznaje właściwy okręgowy inspektor pracy. Postępowanie dotyczące zażalenia toczy się bez udziału pracodawcy i z wyłączeniem jawności.
5. W razie uwzględnienia zażalenia protokół przesłuchania pracownika lub osoby podlega zniszczeniu; o zniszczeniu protokołu należy uczynić wzmiankę w protokole pokontrolnym.
6. Główny Inspektor Pracy określi zasady postępowania z protokołami przesłuchań i innymi dokumentami, o których mowa w ust. 2-5.”.
Przebieg kontroli
Zasadniczą odmiennością odróżniającą kontrolę PIP od generalnych zasad kontroli wynikających z Prawa przedsiębiorców jest fakt, iż kontrola w zakresie przestrzegania prawa pracy (w tym przepisów BHP) dokonywana jest bez uprzedzenia podmiotu kontrolowanego. Wedle treści przepisu art. 24 ust. 1 ustawy o PIP, „Inspektorzy pracy są uprawnieni do przeprowadzania, bez uprzedzenia i o każdej porze dnia i nocy, kontroli przestrzegania przepisów prawa pracy, w szczególności stanu bezpieczeństwa i higieny pracy, kontroli przestrzegania przepisów dotyczących legalności zatrudnienia w zakresie, o którym mowa w art. 10 ust. 1 pkt 3 i 4, kontroli wypłacania wynagrodzenia w wysokości wynikającej z wysokości minimalnej stawki godzinowej, zgodnie z przepisami ustawy z dnia 10 października 2002 r. o minimalnym wynagrodzeniu za pracę oraz kontroli przestrzegania przepisów dotyczących ograniczenia handlu w niedziele i święta oraz w niektóre inne dni.”. Kontrolę przeprowadza się po okazaniu legitymacji służbowej potwierdzającej tożsamość i uprawnienia inspektora pracy lub innego upoważnionego pracownika Państwowej Inspekcji Pracy (art. 24 ust. 2), natomiast w przypadku przedsiębiorcy, kontrolę przeprowadza się po okazaniu legitymacji służbowej i upoważnienia do jej przeprowadzenia (art. 24 ust. 3). Zatem w przypadku przedsiębiorców, organ kontroli musi nie tylko się wylegitymować, lecz także okazać upoważnienie do przeprowadzenia kontroli. Jak wynika z treści art. 24 ust. 4 ustawy o PIP, upoważnienie takie musi zawierać następujące dane:
1) wskazanie podstawy prawnej przeprowadzenia kontroli;
2) oznaczenie organu kontroli;
3) imię i nazwisko, stanowisko służbowe osoby upoważnionej do przeprowadzenia kontroli oraz numer jej legitymacji służbowej;
4) określenie zakresu przedmiotowego kontroli;
5) oznaczenie podmiotu objętego kontrolą;
6) wskazanie daty rozpoczęcia i przewidywanego terminu zakończenia kontroli;
7) podpis osoby udzielającej upoważnienia, z podaniem zajmowanego stanowiska lub funkcji;
8) pouczenie kontrolowanego podmiotu o jego prawach i obowiązkach;
9) datę i miejsce wystawienia upoważnienia.
Jeżeli jednak okoliczności faktyczne uzasadniają niezwłoczne podjęcie kontroli u przedsiębiorcy, może być ona podjęta po okazaniu wyłącznie legitymacji służbowej – wówczas kontrolowanemu przedsiębiorcy należy niezwłocznie, nie później jednak niż w terminie 7 dni od dnia podjęcia kontroli, doręczyć upoważnienie do przeprowadzenia kontroli zawierające dane, o których mowa wyżej (art. 24 ust. 5). Same upoważnienia mogą być wydawane przez Głównego Inspektora Pracy i jego zastępców oraz inspektorów okręgowych i ich zastępców (art. 24 ust. 6). W związku z tym, iż kontrole przeprowadzane są co do zasady przez inspektoraty okręgowe PIP, zazwyczaj upoważnienia będą wydawane przez inspektorów okręgowych lub ich zastępców. Mogą oni jednak upoważnić w tym zakresie nadinspektorów pracy, będących kierownikami oddziałów (art. 24 ust. 7). Przykładowo w przypadku kontroli przeprowadzanych na terenie województwa małopolskiego upoważnienie może pochodzić od zarówno od Okręgowego Inspektora Pracy w Krakowie (i jego zastępcy), jak i Kierowników Oddziałów w Tarnowie i Nowym Sączu (na obszarze ich właściwości). Zgodnie z art. 25 ustawy o PIP w procedurze kontrolnej mają też prawo brać udział biegli i specjaliści, na podstawie imiennego upoważnienia wydanego odpowiednio przez Głównego Inspektora Pracy lub okręgowego inspektora pracy.
Jeśli chodzi o miejsce przeprowadzania samej kontroli, to co do zasady powinna ona przebiegać w siedzibie podmiotu kontrolowanego oraz w innych miejscach wykonywania jego zadań lub przechowywania dokumentów finansowych i kadrowych (art. 26 ust. 1 ustawy o PIP). Jednakże poszczególne czynności kontrolne mogą być wykonywane także w siedzibie jednostki organizacyjnej Państwowej Inspekcji Pracy – Okręgowego Inspektoratu Pracy lub jego oddziału (art. 26 ust. 2). Przed podjęciem czynności kontrolnych inspektor pracy zgłasza swoją obecność podmiotowi kontrolowanemu (zasada), z wyjątkiem przypadków, gdy zgłoszenie to mogłoby mieć wpływ na wynik kontroli (art. 26 ust. 3). Ponadto, inspektor pracy jest upoważniony do swobodnego poruszania się po terenie podmiotu kontrolowanego bez obowiązku uzyskiwania przepustki oraz jest zwolniony od rewizji osobistej, także w przypadku, jeżeli przewiduje ją wewnętrzny regulamin podmiotu kontrolowanego (art. 26 ust. 4). Z drugiej strony, inspektor pracy, przystępując do sprawdzenia tożsamości osoby, o której mowa w art. 23 ust. 1 pkt 9 (np. pracownika, bądź osoby przebywającej na terenie podmiotu kontrolowanego), jest obowiązany okazać legitymację służbową w taki sposób, aby osoba ta mogła odczytać i zanotować jego dane osobowe (art. 28 ustawy o PIP). Natomiast podmiot kontrolowany (przedsiębiorca) ma obowiązek zapewnić inspektorowi pracy warunki i środki niezbędne do sprawnego przeprowadzenia kontroli, a w szczególności niezwłocznie przedstawić żądane dokumenty i materiały, zapewnić terminowe udzielanie informacji przez osoby, o których mowa w art. 23 ust. 1 pkt 3 (zatrudnionych lub wykonujących na rzecz podmiotu kontrolowanego inny rodzaj pracy), udostępnić urządzenia techniczne oraz, w miarę możliwości, oddzielne pomieszczenie z odpowiednim wyposażeniem (art. 27 ustawy o PIP). Stosownie do treści art. 29 ust. 1 ustawy, w toku wykonywanych czynności inspektor pracy ma obowiązek współdziałania ze związkami zawodowymi, organami samorządu załogi, radami pracowników i społeczną inspekcją pracy. Współdziałanie to, wedle ust. 2 powyższego artykułu, polega w szczególności na:
1) informowaniu o tematyce i zakresie przeprowadzanej kontroli;
2) analizowaniu zgłoszonych uwag i spostrzeżeń;
3) informowaniu o wynikach kontroli i podjętych decyzjach;
4) udzielaniu porad i informacji z zakresu prawa pracy.
Co oczywiste, podczas wykonywania czynności kontrolnych inspektor pracy oraz osoby, o których mowa w art. 22 ust. 3 (osoby upoważnione do przeprowadzenia kontroli) i art. 25 (biegli i specjaliści), obowiązani są do przestrzegania przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy, przepisów przeciwpożarowych oraz przepisów o ochronie informacji niejawnych (art. 30 ustawy o PIP).
Zakończenie kontroli i ustalenia kontrolne
Kontrola przeprowadzana przez PIP kończy się sporządzeniem ustaleń kontrolnych dokumentowanych zasadniczo w formie protokołu (art. 31 ust. 1 ustawy o PIP). Zgodnie z art. 31 ust. 2 ustawy, protokół taki powinien zawierać:
1) nazwę podmiotu kontrolowanego w pełnym brzmieniu i jego adres oraz numer z krajowego rejestru urzędowego podmiotów gospodarki narodowej (REGON) oraz numer identyfikacji podatkowej (NIP);
2) imię i nazwisko oraz stanowisko służbowe inspektora pracy;
3) imię i nazwisko osoby reprezentującej podmiot kontrolowany oraz nazwę organu reprezentującego ten podmiot;
4) datę rozpoczęcia działalności przez podmiot kontrolowany oraz datę objęcia stanowiska przez osobę lub powołania organu, o których mowa w pkt 3;
5) oznaczenie dni, w których przeprowadzano kontrolę;
6) informację o realizacji uprzednich decyzji i wystąpień organów Państwowej Inspekcji Pracy oraz wniosków, zaleceń i decyzji innych organów kontroli i nadzoru nad warunkami pracy;
7) opis stwierdzonych naruszeń prawa oraz inne informacje mające istotne znaczenie dla wyników kontroli;
8) dane osoby legitymowanej oraz określenie czasu, miejsca i przyczyny legitymowania;
9) informację o pobraniu próbek surowców i materiałów używanych, wytwarzanych lub powstających w toku produkcji;
10) treść decyzji ustnych i poleceń oraz informację o terminach ich realizacji;
11) informację o liczbie i rodzaju udzielonych porad z zakresu prawa pracy;
12) wyszczególnienie załączników stanowiących składową część protokołu;
13) informacje o osobach, w obecności których przeprowadzano kontrolę;
14) na wniosek podmiotu kontrolowanego – wzmiankę o informacjach objętych tajemnicą przedsiębiorstwa;
15) wzmiankę o wniesieniu lub niewniesieniu zastrzeżeń do treści protokołu oraz ewentualnym usunięciu stwierdzonych nieprawidłowości przed zakończeniem kontroli;
16) datę i miejsce podpisania protokołu przez osobę kontrolującą oraz przez osobę lub organ reprezentujący podmiot kontrolowany.
Protokół podpisuje inspektor pracy prowadzący kontrolę oraz osoba lub organ reprezentujący podmiot kontrolowany (art. 31 ust. 3). Oczywiście przedsiębiorca może nie zgadzać się z ustaleniami kontrolnymi – wówczas przysługuje mu na nie złożenie zastrzeżeń. Zgodnie z art. 31 ust. 4 ustawy o PIP, podmiotowi kontrolowanemu przysługuje prawo zgłoszenia, przed podpisaniem protokołu kontroli, umotywowanych zastrzeżeń do ustaleń zawartych w protokole. Należy je zgłosić w terminie 7 dni od dnia przedstawienia protokołu (art. 31 ust. 5). W razie zgłoszenia zastrzeżeń inspektor pracy przeprowadzający kontrolę zobowiązany jest je zbadać, a w przypadku stwierdzenia zasadności zastrzeżeń – zmienić lub uzupełnić odpowiednią część protokołu (art. 31 ust. 6). Jak zauważa A. Jasińska-Cichoń, „(…) Jeżeli w wyniku odmowy uwzględnienia zastrzeżeń podmiot kontrolowany odmówi podpisania protokołu, inspektor pracy czyni o tym adnotację na protokole i stosuje środki prawne odpowiadające stwierdzonym naruszeniom (decyzje nakazowe, wstąpienia, a w przypadku stwierdzenia popełnienia wykroczeń przeciwko prawom pracowników – mandat lub wniosek o ukaranie). Podpisanie protokołu nie jest więc warunkiem, od którego spełnienia uzależnione jest stosowanie środków prawnych. (…)”. Zatem w przypadku przedstawienia przez organ kontrolny PIP protokołu, który budzi wątpliwości przedsiębiorcy zasadnym jest odmowa jego podpisania i złożenie zastrzeżeń w terminie 7 dni, jednakże po ich negatywnym rozpatrzeniu ponowna odmowa podpisania protokołu nie ma już mocy prawnej. Zgodnie z art. 31 ust. 8 ustawy o PIP, odmowa podpisania protokołu przez osobę lub organ reprezentujący podmiot kontrolowany nie stanowi przeszkody do zastosowania przez inspektora pracy stosownych środków prawnych przewidzianych ustawą. Warto też podkreślić, że kopię protokołu kontroli inspektor pracy ma obowiązek pozostawić podmiotowi kontrolowanemu (art. 31 ust. 9), zaś w samym dokumencie nie można dokonywać poprawek, skreśleń ani uzupełnień bez omówienia ich na końcu protokołu, z wyjątkiem sprostowania oczywistych omyłek pisarskich i rachunkowych, które parafuje inspektor pracy, oznaczając parafy datą ich dokonania (art. 31 ust. 7). Nie każda kontrola wykaże, rzecz jasna, uchybienia. Wówczas kontrola nie kończy się sporządzeniem protokołu, a jedynie notatki urzędowej. Jak wynika z art. 31 ust. 10 ustawy, w przypadku niestwierdzenia uchybień wynik kontroli może być udokumentowany w formie notatki urzędowej, która powinna zawierać zwięzły opis stanu faktycznego stwierdzonego w czasie kontroli. Podmiot kontrolowany nie podpisuje takiej notatki, jednak organ kontroli ma obowiązek pozostawienia mu jej kopii (zgodnie z art. 31 ust. 11 zdanie 2 ustawy o PIP).
Na podstawie ustaleń kontrolnych, inspektor pracy może podjąć szereg działań. Jak stanowi art. 33 ust. 1 ustawy o PIP:
„W wyniku ustaleń dokonanych w toku kontroli właściwy inspektor pracy:
1) wydaje decyzje, o których mowa w art. 11 pkt 1-4 i pkt 6-7 oraz art. 11a;
2) kieruje wystąpienia i wydaje polecenia, o których mowa w art. 11 pkt 8 i art. 11b;
3) wnosi powództwa oraz wstępuje do postępowania w sprawach, o których mowa w art. 10 ust. 1 pkt 11;
4) podejmuje inne działania, jeżeli prawo lub obowiązek ich podjęcia wynika z odrębnych przepisów.”.
Pierwsza grupa dotyczy uprawnień do wydania decyzji w przypadku stwierdzenia naruszenia przepisów. W tym kontekście, stosownie do brzmienia przepisów art. 11 pkt 1-4 i 6-7:
„W razie stwierdzenia naruszenia przepisów prawa pracy lub przepisów dotyczących legalności zatrudnienia właściwe organy Państwowej Inspekcji Pracy są uprawnione odpowiednio do:
1) nakazania usunięcia stwierdzonych uchybień w ustalonym terminie w przypadku, gdy naruszenie dotyczy przepisów i zasad bezpieczeństwa i higieny pracy;
2) nakazania: wstrzymania prac lub działalności, gdy naruszenie powoduje bezpośrednie zagrożenie życia lub zdrowia pracowników lub innych osób wykonujących te prace lub prowadzących działalność; skierowania do innych prac pracowników lub innych osób dopuszczonych do pracy wbrew obowiązującym przepisom przy pracach wzbronionych, szkodliwych lub niebezpiecznych albo pracowników lub innych osób dopuszczonych do pracy przy pracach niebezpiecznych, jeżeli pracownicy ci lub osoby nie posiadają odpowiednich kwalifikacji; nakazy w tych sprawach podlegają natychmiastowemu wykonaniu;
3) nakazania wstrzymania eksploatacji maszyn i urządzeń w sytuacji, gdy ich eksploatacja powoduje bezpośrednie zagrożenie dla życia lub zdrowia ludzi; nakazy w tych sprawach podlegają natychmiastowemu wykonaniu;
4) zakazania wykonywania pracy lub prowadzenia działalności w miejscach, w których stan warunków pracy stanowi bezpośrednie zagrożenie dla życia lub zdrowia ludzi; nakazy w tych sprawach podlegają natychmiastowemu wykonaniu;
(…)
6) nakazania ustalenia, w określonym terminie, okoliczności i przyczyn wypadku;
6a) nakazania wykonania badań i pomiarów czynników szkodliwych i uciążliwych w środowisku pracy w przypadku naruszenia trybu, metod, rodzaju lub częstotliwości wykonania tych badań i pomiarów lub konieczności stwierdzenia wykonywania pracy w szczególnych warunkach;
7) nakazania pracodawcy wypłaty należnego wynagrodzenia za pracę, a także innego świadczenia przysługującego pracownikowi; nakazy w tych sprawach podlegają natychmiastowemu wykonaniu;
(…)”.
Ponadto, zgodnie z brzmieniem art. 11a ustawy o PIP, inspektor pracy ma prawo nakazania pracodawcy umieszczenia pracownika w ewidencji pracowników wykonujących prace w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze wykreślenia go z ewidencji oraz do sporządzenia korekty dokonanego wpisu w tej ewidencji.
Drugą grupę uprawnień pokontrolnych inspektora pracy stanowią wystąpienia i polecenia z art. 11 pkt 8 i art. 11b ustawy o PIP. Wedle pierwszego z przepisów, organy PIP są uprawnione do skierowania wystąpienia lub wydania polecenia, w razie stwierdzenia innych naruszeń niż wymienione w pkt 1-7, w sprawie ich usunięcia, a także wyciągnięcia konsekwencji w stosunku do osób winnych. Natomiast wedle art. 11b ustawy, właściwe organy Państwowej Inspekcji Pracy są uprawnione do skierowania wystąpienia lub wydania polecenia w sprawie wypłacenia wynagrodzenia w wysokości wynikającej z wysokości minimalnej stawki godzinowej, zgodnie z przepisami ustawy z dnia 10 października 2002 r. o minimalnym wynagrodzeniu za pracę. Uprawnienia z drugiej grupy są więc dla kontrolowanego przedsiębiorcy mniej dotkliwe niż decyzje z grupy pierwszej.
W ramach trzeciej grupy uprawnień organ PIP jest uprawniony do wnoszenia powództw i wstępowania do toczących się już postępowań w sprawach z art. 10 ust. 1 pkt 11 ustawy o PIP. Dotyczy to spraw o ustalenie istnienia stosunku pracy, toczącymi się przed sądami pracy – wszczynanymi zwykle w skutek wniesienia odwołania przez pracownika. PIP przystępuje jednak do takich spraw rzadko, ograniczając się wyłącznie do sytuacji gdy poszkodowany pracownik jest osobą ubogą, chorą lub nieporadną na tyle, że pomoc inspekcji pracy jest jak najbardziej zasadna.
Jeśli zaś chodzi o czwartą grupę uprawnień, do której należą inne działania oparte na odrębnych przepisach, to można tu wskazać:
1) wydawanie zezwolenia na wykonywanie pracy lub innych zajęć zarobkowych przez dziecko, które nie ukończyło 16. roku życia (zgodnie z art. 3045 Kodeksu pracy),
2) stwierdzanie w drodze decyzji, że zakład ubiegający się o uzyskanie statusu zakładu pracy chronionej posiada obiekty, pomieszczenia i stanowiska odpowiadające przepisom i zasadom bhp oraz uwzględniające potrzeby osób niepełnosprawnych (stosownie do przepisów ustawy o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnieniu osób niepełnosprawnych),
3) rozpatrywanie sprzeciwów wnoszonych przez pracodawców od zaleceń zakładowych społecznych inspektorów pracy (stosownie do przepisu art. 11 ustawy o społecznej inspekcji pracy),
4) zawiadamianie: Zakładu Ubezpieczeń Społecznych – o naruszeniu przepisów w zakresie ubezpieczeń społecznych, urzędu kontroli skarbowej – o naruszeniu przepisów prawa podatkowego, Policji lub Straży Graniczną – o naruszeniu przepisów o cudzoziemcach, a także marszałka właściwego województwa o przypadkach naruszenia warunków prowadzenia agencji zatrudnienia, właściwego starostę zaś – o stwierdzonych przypadkach naruszenia przez bezrobotnego lub przez podmiot kontrolowany przepisów o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy,
5) zawiadamianie właściwej prokuratury o przestępstwie, którego popełnienie zostało ujawnione w wyniku przeprowadzania czynności kontrolnych (zgodnie z art. 304 Kodeksu postępowania karnego) oraz
6) prowadzenie egzekucji administracyjnej decyzji wydanych przez inspektorów pracy i okręgowych inspektorów pracy.
Środki odwoławcze
Decyzje o których mowa w art. 11 pkt 1-7 i art. 11a, wydawane są w formie pisemnej lub stanowiącej wpis do dziennika budowy (art. 34 ust. 1 ustawy o PIP). Jednakże niektóre rodzaje decyzji (te określone w art. 11 pk 1-4) mogą być wydawane również w formie ustnej (art. 34 ust. 1a). Z kolei polecenia z art. 11 pkt 8 i art. 11b są wydawane wyłącznie ustnie (art. 11 ust. 1b). Jak stanowi art. 11 ust. 2 ustawy, decyzja wydana w formie pisemnej lub stanowiąca wpis do dziennika budowy powinna zawierać: oznaczenie organu Państwowej Inspekcji Pracy, datę wydania, oznaczenie strony lub stron, powołanie podstawy prawnej, rozstrzygnięcie, termin usunięcia stwierdzonych uchybień oraz pouczenie o przysługujących środkach odwoławczych. Decyzja w formie pisemnej jest doręczana przedsiębiorcy listem poleconym. Z kolei w przypadku wydania decyzji w formie wpisu do dziennika budowy, kopia lub odpis tej decyzji stanowi załącznik do protokołu kontroli (art. 34 ust. 3). Zgodnie z art. 34 ust. 5 ustawy, od decyzji inspektora pracy wydanej w formie pisemnej lub stanowiącej wpis do dziennika budowy, podmiotowi kontrolowanemu przysługuje odwołanie do okręgowego inspektora pracy, które wnosi się w terminie 7 dni od daty otrzymania decyzji. W razie wniesienia odwołania od decyzji wydanych w przypadkach, o których mowa w art. 11 pkt 2-4, okręgowy inspektor pracy może wstrzymać jej wykonanie do czasu rozpatrzenia odwołania, jeżeli podjęte przez podmiot kontrolowany przedsięwzięcia wyłączają bezpośrednie zagrożenie życia lub zdrowia ludzi (art. 34 ust. 6). Możliwość ta ograniczona jest jednak do wymienionych w art. 11 pkt 2, 3 i 4 rodzajów decyzji, a ponadto ma ona charakter fakultatywny, tj. organ może, lecz nie musi z niej korzystać.
W przypadku utrzymania decyzji pierwotnej przez organ odwoławczy, przedsiębiorcy będzie przysługiwała skarga do właściwego miejscowo wojewódzkiego sądu administracyjnego. Zgodnie bowiem z art. 12 ustawy o PIP, w postępowaniu przed organami Państwowej Inspekcji Pracy w sprawach nieuregulowanych w ustawie bądź przepisach wydanych na jej podstawie albo w przepisach szczególnych stosuje się przepisy ustawy z dnia 14 czerwca 1960 r. – Kodeks postępowania administracyjnego. W przypadku wątpliwości co do rozstrzygnięcia WSA, orzeczenie to będzie mogło jeszcze zostać zaskarżone w trybie skargi kasacyjnej do Naczelnego Sądu Administracyjnego. Po uprawomocnieniu się niekorzystnej dla przedsiębiorcy decyzji, ma on obowiązek informowania odpowiedniego organu Państwowej Inspekcji Pracy o jej realizacji z upływem terminów określonych w decyzji (art. 35 ust. 1). Z kolei w przypadku ograniczenia się przez PIP do skierowania wystąpienia pokontrolnego, będzie miał zastosowanie przepis art. 36 ust. 2 ustawy. Stosownie do brzmienia wymienionej normy, podmiot kontrolowany lub organ sprawujący nad nim nadzór, do którego skierowano wystąpienie, jest obowiązany w terminie określonym w wystąpieniu, nie dłuższym niż 30 dni, zawiadomić odpowiedni organ Państwowej Inspekcji Pracy o terminie i sposobie realizacji wniosków pokontrolnych.
Na koniec warto wspomnieć o możliwości odstąpienia od sankcji wobec pracodawcy rozpoczynającego działalność, u którego jednak stwierdzono uchybienia podczas kontroli. Służy temu instytucja pouczenia z art. 37a ustawy o PIP. Jak stanowi ten przepis:
„W uzasadnionych przypadkach, wobec pracodawcy rozpoczynającego działalność, a także jeżeli nie stwierdzono:
1) bezpośredniego zagrożenia życia lub zdrowia pracowników lub innych osób wykonujących pracę,
2) popełnienia wykroczenia z winy umyślnej
– inspektor pracy może odstąpić od stosowania środków prawnych, o których mowa w art. 33, poprzestając na ustnym pouczeniu o sposobach zgodnego z wymogami prawa zorganizowania pracy i odebraniu od podmiotu kontrolowanego oświadczenia o terminie usunięcia ujawnionych w toku kontroli uchybień.”. W przypadku zatem gdy przedsiębiorca dopiero rozpoczyna działalność, a wykroczenie przepisom z zakresu prawa pracy nie nastąpiło umyślnie i nie stanowiło bezpośredniego zagrożenia życia i zdrowia osób znajdujących się w zakładzie pracy, organ może zastosować pouczenie, jeśli podmiot kontrolowany złoży oświadczenie o usunięciu stwierdzonych uchybień w określonym terminie. Warto także wnioskować o skorzystanie przez organ z tego uprawnienia już po podpisaniu protokołu kontrolnego, gdyż nic nie stoi na przeszkodzie by przedsiębiorca sam wnioskował o odstąpienie od zastosowania sankcji, przyznając się jednocześnie do oczywistych zaniedbań. Wniosek o zastosowanie pouczenia z art. 37a ustawy może także zostać zawarty już w samym odwołaniu od niekorzystnej decyzji, jeśli wątpliwości nie budzi fakt dopuszczenia się uchybień, a kwestionowana jest jedynie dolegliwość zastosowanego przez PIP środka prawnego.
Podsumowanie
Podobnie jak w przypadku kontroli sanitarnej przeprowadzanej przez sanepid oraz kontroli płatników składek przeprowadzanej przez ZUS, kontrola z zakresu prawa pracy (w tym BHP) charakteryzuje się wieloma odrębnościami. Najważniejszą z nich wydaje się możliwość wszczęcia postępowania kontrolnego bez uprzedniego zawiadomienie przedsiębiorcy, co może być bardzo uciążliwe dla pracodawców nie do końca przestrzegających wszystkich norm. Również środki prawne chroniące podmiot kontrolowany należy uznać za słabsze niż wynikające z zasad ogólnych, gdyż przedsiębiorca nie może kwestionować poszczególnych czynności w toku kontroli, zaś pierwszym możliwym do zastosowania środkiem ochrony prawnej są zastrzeżenia do protokołu pokontrolnego, które w dodatku są rozpatrywane zasadniczo przez inspektora pracy przeprowadzającego kontrolę. Warto jednak już od samego początku wszczęcia kontroli zwracać uwagę na fakt, czy organy PIP przeprowadzają swoje czynności zgodnie z ustawą, zaś w razie stwierdzenia uchybień zgłaszać je na bieżąco. Pozwoli to uniknąć wykazywania zaniedbań organu na dalszym etapie, np. w uzasadnieniu odwołania od decyzji lub skargi do WSA, a być może przyczyni się także do zakończenia kontroli bez stosowania jakichkolwiek sankcji.
Źródła:
A. Jasińska-Cichoń, Ustawa o Państwowej Inspekcji Pracy. Komentarz, SIP LEX Warszawa 2008.